Kalendarium
1878
22 lipca 1878
urodził się Janusz Korczak
Pedagog, pisarz, działacz społeczny, pediatra w Szpitalu Bersohnów i Baumanów. Podczas okupacji Korczak prowadził, wraz ze Stefanią Wilczyńską, Dom Sierot, z którego wraz z wychowankami i wychowawczyniami wywieziono go do obozu zagłady w Treblince w 1942 r.
1888
6 stycznia 1888
urodziła się Anna Braude-Hellerowa
Współzałożycielka Towarzystwa Przyjaciół Dzieci, dyrektorka Szpitala Bersohnów i Baumanów. Po włączeniu go do getta prowadziła tam badania nad chorobą głodowej u dzieci. Zginęła z nimi w bunkrze w kwietniu 1943 r.
1903
18 grudnia
urodziła się Rachela Auerbach
Pisarka, historyczka, tłumaczka i psycholożka, w getcie warszawskim kierowała kuchnią ludową i współpracowała z Emanuelem Ringelblumem. Pisała sprawozdania na temat warunków życia w getcie dla Oneg Szabat. Doczekała zakończenia wojny ukrywając się w warszawskim zoo.
1909
19 czerwca 1909
urodziła się Henryka Wanda Łazowertówna
Poetka i działaczka społeczna getta warszawskiego, w którym mieszkała przy ul. Siennej. Autorka znanego wiersza "Mały szmugler". Opiekowała się gettowymi sierotami, współtworzyła Archiwum Ringelbluma. Zginęła w obozie zagłady w Treblince.
1910
15 lutego 1910
urodziła się Irena Sendlerowa, ps. „Jolanta”
Sprawiedliwa wśród Narodów Świata, znana na całym świecie działaczka społeczna i charytatywna, członkini PPS i Rady Pomocy Żydom „Żegota”, która wyprowadziła wiele żydowskich dzieci z warszawskiego getta.
1917
21 marca
urodziła się Adina Blady-Szwajgier
Była łączniczką Żydowskiej Organizacji Bojowej, a przede wszystkim znakomitą lekarką. W marcu 1940 r. rozpoczęła pracę w Szpitalu Bersohnów i Baumanów, którą wspomina w książce "I więcej nic nie pamiętam".
1939
1 września
wybuch II wojny światowej
Za datę rozpoczęcia II wojny światowej przyjmuje się zbrojną agresję Niemiec na Polskę, której III Rzesza dokonała w porozumieniu z ZSRR. Nalot na Wieluń, ostrzał Westerplatte i obrona Mostów Tczewskich to symboliczne pierwsze akty rozpoczęcia konfliktu.
26 października
zakaz uboju rytualnego
Generalny gubernator okupowanych ziem polskich Hans Frank wprowadza całkowity zakaz uboju rytualnego na terenie Generalnego Gubernatorstwa.
1940
14 czerwca 1940
pierwszy transport do KL Auschwitz
Do niemieckiego obozu koncentracyjnego w Auschwitz trafia pierwszy transport o masowym charakterze – 728 więźniów politycznych z zakładu karnego w Tarnowie. Byli to Polacy i kilku Żydów. Wojnę przeżyło 200 z nich.
2 października
utworzenie getta warszawskiego
Na mocy zarządzenia gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera, w stolicy utworzono getto, zmuszając 250 tys. warszawiaków do zmiany miejsca zamieszkania w ciągu kilku tygodni.
16 listopada
zamknięcie granic getta warszawskiego
Granice przebiegały ulicami: Wielką, Bagno, Pl. Grzybowskim, Rynkową, Zimną, Elektoralną, Pl. Bankowym, Tłomackie, Przejazd, Nalewki, granicą Ogrodu Krasińskich, Świętojerską, Freta, Sapieżyńską, Konwiktorską, Stawki, Dziką, Okopową, Towarową, Srebrną i Złotą.
1941
30 stycznia 1941
likwidacja getta w Pruszkowie
Żydzi z pruszkowskiego getta zostali wywiezieni do getta warszawskiego. Pozwolono im zabrać ze sobą jedynie bagaż podręczny. Wszystko, co pozostało po przetransportowanej ludności, zrabowali Niemcy.
2 grudnia
pogrzeb Rozy Simchowicz
Pedagożka i psycholożka nazwana przez Leę Rotkop "najwierniejszą przyjaciółką żydowskiego dziecka". Urodziła się w 1887 r. w zamożnej rodzinie żydowskiej w Słucku. Ukończyła studia na uniwersytecie i instytucie pedagogicznym im. Jeana-Jacques’a Rousseau w Genewie. Była autorką licznych prac naukowych, wykładowczynią w żydowskim seminarium nauczycielskim w Wilnie, inspektorką w centralnej żydowskiej organizacji szkolnictwa CISZO oraz współredaktorką jej pedagogicznego miesięcznika "Nowa Szkoła". Po wybuchu II wojny światowej została przesiedlona do warszawskiego getta, gdzie pracowała w oddziale dzieci ulicy powstałym przy Centosie. Zajmowała się również organizacją wydarzeń kulturalnych w jidysz dla dzieci. Choć często opiekowała się dziećmi dotkniętymi epidemicznymi chorobami, odmawiała ustawienia przy swoim biurku oddzielającej od nich barierki. Zaraziła się tyfusem i odmówiła skorzystania z pomocy Jointu, wierząc, że są inni, którzy na nią zasłużyli. Po ciężko przebytej chorobie zmarła pod koniec listopada 1941 r.
8 grudnia
pierwszy transport do obozu Kulmhof
W pierwszym transporcie do obozu Kulmhof w Chełmnie nad Nerem przywieziono Żydów z okolicznych gett. Eksterminacji dokonywano w samochodach – mobilnych komorach gazowych przy użyciu gazu spalinowego. Ciała wywożono do lasu, potem palono w polowych krematoriach.
1942
20 stycznia 1942
konferencja w Wannsee
Przy ulicy Großer Wannsee w Berlinie zorganizowano spotkanie z udziałem m.in. Adolfa Eichmanna i Reinharda Heydricha, podczas którego omówiono szczegóły dotyczące zaplanowanego ludobójstwa ludności żydowskiej. W trakcie trwania dyskusji, Zagłada już się rozgrywała – poprzez przeludnienie, głód oraz epidemie panujące w gettach.
26 stycznia 1942
otwarcie kładki nad Chłodną
W getcie warszawskim Niemcy otworzyli drewniany most dla pieszych, tzw. kładkę nad „aryjską” ulicą Chłodną przy skrzyżowaniu z ul. Żelazną. Łączyła ona tzw. duże i małe getto. Dziś w tym miejscu znajduje się jej symboliczna rekonstrukcja.
27 stycznia 1942
transport z getta tarczyńskiego do warszawskiego
Część Żydów uwięzionych w getcie w Tarczynie przewieziono do Warszawy. Miesiąc później do getta warszawskiego trafili pozostali. Wszyscy zginęli zamordowani w niemieckim nazistowskim obozie zagłady w Treblince.
17 kwietnia 1942
„Krwawy Piątek”
Akcja władz niemieckich wymierzona w osoby podejrzewane o działalność konspiracyjną, związkowców i społeczników w getcie. Represje przeprowadzono siłami żandarmerii i policji SS, gestapo oraz funkcjonariuszy Żydowskiej Służby Porządkowej. Zamordowano 52 osoby.
19 czerwca 1942
internowanie Mary Berg na Pawiaku
Autorka „Dziennika z getta warszawskiego”, wydanego po raz pierwszy w Nowym Jorku w 1945 r. W getcie mieszkała m.in. przy ul. Siennej. Na Pawiaku została internowana wraz z innymi Żydami-obywatelami USA i Wielkiej Brytanii. Dotarła z rodziną do Nowego Jorku w 1944 r.
22 lipca 1942
początek tzw. Wielkiej Akcji
Akcja likwidacyjna przeprowadzona przez Niemców w getcie warszawskim, podczas której wywieziono do obozu zagłady w Treblince ok. 265 tys. Żydów, co stanowiło 75 procent ludności getta. Na miejscu zamordowano ok. 10 tys. Akcja zakończyła się 21 września.
23 lipca 1942
śmierć Adama Czerniakowa
Inżynier, działacz społeczny, oświatowy i gospodarczy, prezes warszawskiego Judenratu w latach 1939-42. W dniu rozpoczęcia tzw. Wielkiej Akcji odmówił Niemcom podpisania obwieszczenia o „przymusowym wysiedleniu Żydów”. Następnego – popełnił samobójstwo.
23 lipca 1942
pierwsza deportacja do Treblinki
Pierwszy transport Żydów z getta warszawskiego to 60 wagonów pociągu pełnego kobiet, mężczyzn, starców, dzieci i niemowląt. W Treblince zamordowano ok. 800 tys. ludzi w stacjonarnych komorach gazowych przy użyciu gazów spalinowych.
5 sierpnia 1942
wyprowadzenie Domu Sierot na Umschlagplatz
Wychowankowie wraz ze swoimi opiekunami – Januszem Korczakiem, Stefanią Wilczyńską i innymi pracownikami – opuścili Dom Sierot rano i wyruszyli z Siennej 16 na Umschlagplatz. Pociąg prawdopodobnie dotarł do obozu zagłady w Treblince następnego dnia. Do południa wszyscy zostali zamordowani w komorach gazowych.
6 sierpnia 1942
śmierć Romana Kramsztyka
Wybitny malarz, współzałożyciel Stowarzyszenia Rytm, wystawiał swoje prace w Europie i Ameryce Płn. Osadzony w getcie warszawskim, utrwalał sceny jego zagłady. W pierwszych dniach tzw. Wielkiej Akcji zginął zastrzelony na ulicy.
11 sierpnia 1942
„Protest!” Zofii Kossak-Szczuckiej
Pisarka Zofia Kossak-Szczucka była współzałożycielką Frontu Odrodzenia Polski i Rady Pomocy Żydom „Żegota”. Napisany przez nią „Protest!”, sygnowany przez FOP, piętnował milczenie świata wobec Zagłady i polski antysemityzm. Pięć tys. ulotek wydrukowano po rozpoczęciu tzw. Wielkiej Akcji.
13 sierpnia 1942
przeniesienie Szpitala Bersohnów i Baumanów na Umschlagplatz
Szpital zaczął funkcjonować w budynku dawnych szkół powszechnych przy ul. Stawki 6/8, w obrębie Umschlagplatzu. Lekarzy i pielęgniarki umieszczono w kamienicy przy Pawiej 22. Na teren Umschlagplatzu mogli wchodzić po drobiazgowej kontroli.
19 sierpnia 1942
likwidacja getta w Otwocku
W ramach likwidacji getta w Otwocku Niemcy wywieźli do obozu zagłady w Treblince ok. 8 tys. ludzi. Pacjentów sanatorium „Brijus”, zakładu „Zofiówka” oraz personel zamordowano na miejscu, podobnie jak dzieci z ośrodka „Centos” oraz ich opiekunów.
20 sierpnia 1942
likwidacja gett w Falenicy i Rembertowie
Około 6,5 tysiąca Żydów falenickich wywieziono do niemieckiego obozu zagłady Treblinka II. Do transportu kolejowego dołączono ok. tysiąc Żydów z Rembertowa i kilkuset z Otwocka.
21 sierpnia 1942
likwidacja przez Niemców getta w Białymstoku
Po zdławieniu trwającego pięć dni powstania w białostockim getcie, pozostałych przy życiu ok. 30 tys. osadzonych wywieziono do niemieckich nazistowskich obozów zagłady w Treblince, Auschwitz i na Majdanku.
21 sierpnia 1942
likwidacja przez Niemców getta w Mińsku Mazowieckim
Osadzonych, których w początkowej fazie istnienia getta było 5242, a którzy przeżyli epidemię tyfusu, przewieziono do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Treblince. Ok. 1000 osób zamordowano na miejscu, jeszcze przed wywózką.
27 września 1942
powołanie Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom
Przy współpracy Frontu Odrodzenia Polski, Związku Syndykalistów Polskich, PPS-WRN i Polskiej Organizacji Demokratycznej Zofia Kossak-Szczucka i Wanda Krahelska-Filipowicz powołują Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom im. Konrada Żegoty, 4 grudnia 1942 r. przekształcony w Radę Pomocy Żydom.
3 października 1942
likwidacja getta w Radzyminie i Jabłonnie
Tego dnia, na który przypadło święto Simchat Tora, Niemcy wywieźli do obozu zagłady w Treblince kilka tysięcy Żydów z radzymińskiego i jabłonowskiego getta.
28 listopada 1942
likwidacja getta w Siedlcach
Tego dnia Niemcy wywieźli do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady Treblinka II ostatnich więźniów getta, których na początku jego istnienia było kilka tysięcy. Przed deportacją zamordowano prawie 600 osób.
4 grudnia 1942
powołanie Rady Pomocy Żydom „Żegota”
Radę Pomocy Żydom przy Delegaturze Rządu RP na Kraj utworzono w miejsce Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom im. Konrada Żegoty, założonego przez Zofię Kossak-Szczucką i Wandę Krahelską-Filipowicz.
1943
18 stycznia 1943
odezwa Żydowskiej Organizacji Bojowej
Została wydana po rozpoczęciu kolejnej niemieckiej „akcji wysiedleńczej”. Czterodniowa akcja zbrojnej samoobrony opóźniła wówczas ostateczną likwidację getta i dała czas na przygotowanie do powstania.
19 kwietnia 1943
wybuch powstania w getcie warszawskim
Początek zbrojnego wystąpienia podziemnych formacji na terenie getta w końcowym okresie jego likwidacji. Przeciwko okupantowi wystąpiły Żydowska Organizacja Bojowa oraz Żydowski Związek Wojskowy, ograniczonej pomocy udzieliły AK i GL.
3 maja 1943
śmierć Abrahama Gepnera
Przedsiębiorca i prezes Centrali Związków Kupców, warszawski radny, przewodniczący Rady Gospodarczej i kierownik Zarządu Zaopatrzenia w getcie. Twórca sierocińca w tzw. getcie szczątkowym. Odmówił podjęcia próby ucieczki z getta, zamordowany wraz z żoną.
8 maja 1943
śmierć Mordechaja Anielewicza
Działacz polityczny i młodzieżowy, komendant Żydowskiej Organizacji Bojowej, jeden z przywódców powstania w getcie. Zginął wraz z członkami dowództwa ŻOB w otoczonym przez Niemców bunkrze przy ulicy Miłej 18.
8 maja 1943
śmierć Władysława Szlengla
Poeta, autor szlagierów i kupletów politycznych. W latach 1941-43 brał udział w przedstawieniach wystawianych w kierowanym przez J. Korczaka Domu Sierot. Współpracownik Oneg Szabat, autor wierszy poświęconych życiu i śmierci w getcie.
16 maja 1943
zakończenie powstania w getcie warszawskim
To niemiecka data zakończenia powstania. Tego dnia na rozkaz J. Stroopa Niemcy wysadzili Wielką Synagogę na Tłomackiem, co miało symbolizować ich triumf i usunięcie Żydów z Warszawy. W rzeczywistości sporadyczne walki trwały do czerwca.
19 czerwca 1943
śmierć Pawła Frenkla
Działacz młodzieżówki Beitar, dowódca i szef Departamentu Wojskowego i Informacyjnego Żydowskiego Związku Wojskowego. Po długiej walce wraz z towarzyszami wysadził się w powietrze w powstańczym bunkrze, zdekonspirowanym przez członka Ruchu „Miecz i Pług”.
2 sierpnia
wybuch powstania w obozie zagłady Treblinka II
Jednodniowy bunt zorganizowała obozowa konspiracja. Nie udało się zlikwidować załogi i zniszczyć komór gazowych. Spośród ok. 840 więźniów, przebywających wtedy w obozie, kilkuset poległo, a ok. 400 zdołało zbiec - większość z nich wkrótce zabili Niemcy, a także Polacy.
3 listopada
rozpoczęcie Akcji „Dożynki”
Akcja rozegrała się w dniach 3–4 listopada w dystrykcie lubelskim GG. Na rozkaz Heinricha Himmlera, bezpośrednio po buncie więźniów w obozie zagłady w Sobiborze, w obozach m.in. na Majdanku, w Poniatowej i Trawnikach zamordowano ok. 42 tys. żydowskich więźniów.
17 listopada
zakończenie akcji „Reinhardt”
W ramach tzw. ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej w GG i Okręgu Białostockim w latach 1942–1943 na terytorium okupowanej Polski zamordowano ok. 1,85 mln Żydów. Byli mordowani w obozach zagłady, koncentracyjnych i podczas likwidacji gett.
1944
7 marca 1944
zdekonspirowanie bunkra „Krysia”
W bunkrze znajdującym się pod szklarnią Mieczysława Wolskiego ukrywało się ok. 40 osób na 35 m² w latach 1942-44, m.in. rodzina Emanuela Ringelbluma. Największą tego rodzaju operację ratunkową w okupowanej Warszawie zdemaskowano na skutek donosu.
10 marca 1944
śmierć Emanuela Ringelbluma
Zamordowany przez Niemców Emanuel Ringelblum był historykiem, pedagogiem i działaczem społecznym, współtwórcą organizacji Oneg Szabat, dzięki której powstało podziemne archiwum getta warszawskiego. Zginął na terenie pogettowych ruin.
1 sierpnia
wybuch powstania warszawskiego
Wystąpienie zbrojne przeciwko niemieckim okupantom, zorganizowane przez AK w ramach akcji „Burza”, zakończone 3 października polską kapitulacją. Udział w powstaniu licznie brali Żydzi i Żydówki.
29 sierpnia
likwidacja przez Niemców getta w Łodzi
Od 23 czerwca 1944 r. do 14 lipca 1944 r. dziesięć transportów Żydów – 7196 osób – wywieziono do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem. 29 sierpnia 1944 r. wysłano z getta ostatni transport do obozu KL Auschwitz.
7 października
bunt więźniów KL Auschwitz II-Birkenau
Największy bunt w historii obozu wzniecili żydowscy więźniowie Sonderkommanda, wykorzystywani do usuwania ciał ludzi zgładzonych w komorach gazowych. Zginęło ok. 450 buntowników, w walce i w wyniku egzekucji.
1945
8 maja 1945
zakończenie II wojny światowej
Kapitulacja III Rzeszy i końcowy akcent II wojny światowej w Europie. Wstępny protokół kapitulacyjny podpisano 7 maja, końcowy w obecności przedstawicieli Wielkiej Brytanii, Francji, USA i ZSRR 8 maja przed północą (wg czasu moskiewskiego 9 maja).
1991
24 lipca 1991
śmierć Isaaka Bashevisa Singera
Polski i amerykański pisarz, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za r. 1978. W Warszawie mieszkał m.in. przy ul. Krochmalnej, do której klimatu wracał w swoich utworach. W 1935 r. wyemigrował do USA.
1997
17 stycznia 1997
Ogólnopolski Dzień Judaizmu KK w Polsce
Święto ustanowione przez Konferencję Episkopatu Polski w 1997 r. i obchodzony corocznie 17 stycznia, w wigilię Tygodnia Modlitw o Jedność Chrześcijan. Ma na celu ponowne odkrycie więzi z judaizmem.
2005
27 stycznia 2005
Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu
Święto uchwalone 1 listopada 2005 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w celu uczczenia pamięci Żydów zamordowanych przez nazistowskie Niemcy podczas II wojny światowej. 27 stycznia 1945 r. Armia Czerwona wyzwoliła obóz Auschwitz-Birkenau.
2006
14 czerwca
Narodowy Dzień Pamięci Ofiar Niemieckich Nazistowskich Obozów Koncentracyjnych i Obozów Zagłady
Polskie święto uchwalone 8 czerwca 2006 r. przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej w rocznicę przybycia pierwszego masowego transportu więźniów do KL Auschwitz.
2008
23 marca 2008
śmierć Aliny Margolis-Edelman
Wybitna lekarka i działaczka społeczna. Podczas okupacji mieszkała w getcie warszawskim i uczyła się pielęgniarstwa w Żydowskiej Szkole Pielęgniarek Luby Blum-Bielickiej. Odznaczona za udział w powstaniu warszawskim. Zmuszona do emigracji w 1968 r.
2009
2 października
śmierć Marka Edelmana
Polityk, działacz społeczny, kardiolog. Jeden z założycieli Żydowskiej Organizacji Bojowej, podczas powstania w getcie warszawskim dowodził bojownikami na terenie tzw. szopu szczotkarzy. Po śmierci Mordechaja Anielewicza ostatni powstańczy przywódca ŻOB.
2018
28 lutego 2018
powołanie Muzeum Getta Warszawskiego
MGW zostało powołane decyzją Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Jego siedzibą będzie dawny Szpital Bersohnów i Baumanów przy ul. Siennej 60. Otwarcie zaplanowano na r. 2023, w 80. rocznicę powstania w getcie warszawskim.
24 marca 2018
Narodowy Dzień Pamięci Polaków Ratujących Żydów
Święto ustanowione w 2018 r. Symbolem martyrologii Polaków mordowanych przez Niemców za pomoc Żydom jest masakra w Markowej. 24 marca 1944 r. niemieccy żandarmi i polscy granatowi policjanci zabili tam ośmioosobową rodzinę Ulmów oraz ośmioro ukrywanych przez nich Żydów.