Zatrzymać pożogę – Wojna Obronna Polski 1939 r.

Generał brygady Bernard Mond wiedział, że ma trudne zadanie. Dobre przygotowanie wysuniętych pozycji obronnych wymagało nie tylko czasu, ale także opracowania całej koncepcji. Powierzonych mu ludzi i sprzęt należało wykorzystać z maksymalną efektywnością. Trzeba było działać szybko. Niemiecka agresja mogła nastąpić w każdej chwili. Zgodnie z założeniami polskiego planu obrony dowodzona przez generała Monda 6 Dywizja Piechoty została podporządkowana dowództwu Armii „Kraków” i wysłana w okolice Pszczyny. Miała bronić na wsuniętych pozycjach tzw. „korytarza pszczyńskiego” przed spodziewanym niemieckim atakiem z Górnego Śląska w kierunku Krakowa. Generał wiedział, że przyjedzie mu się zmierzyć z nieprzyjacielską dywizją pancerną wspieraną przez jednostki piechoty i lotnictwo. Przewaga ognia i szybkości będzie zatem po stronie nieprzyjaciela.

Bernard Mond był doświadczonym oficerem. W czasie I wojny światowej walczył w szeregach armii Austro-Węgier, a w 1918 roku dołączył do polskich oddziałów walczących w obronie Lwowa, gdzie dowodził odcinkiem o kryptonimie „Remiza – Cytadela”, brał udział w wojnie polsko – bolszewickiej, a po ukończeniu w 1921 roku kursu wyższych dowódców w Warszawie mianowano go komendantem miasta Wilna. W następnych latach pozostając w służbie czynnej ukończył kolejne kursy dla wyższych dowódców co zaowocowało powierzeniem mu w 1932 roku  dowództwa 6 Dywizji Piechoty w Krakowie.

Kariera wywodzącego się ze zasymilowanej żydowskiej rodziny generała nie była wyjątkowa. Tworzące się po odzyskaniu niepodległości Wojsko Polskie chętnie przyjmowało doświadczonych oficerów i żołnierzy. Ich etniczne pochodzenie zazwyczaj nie miało większego znaczenia. Dotyczyło to również Żydów, choć w ich wypadku ostra antysemicka retoryka ugrupowań prawicowych podważająca ich lojalność wobec odrodzonego państwa przysparzała oficerom i żołnierzom wielu nieprzyjemności i cierpień. Haniebnym symbolem nieufności i wrogości wobec Żydów było utworzenie w czasie wojny polsko – bolszewickiej obozu internowania w Jabłonnie gdzie przetrzymano 17 tysięcy  Żydów, żołnierzy i oficerów Wojska Polskiego. Podejrzewano ich o prokomunistyczne sympatie.  Choć wielu posiadało wysokie odznaczenia bojowe nie miało to znaczenia, gdyż eksploatowany przez antysemicką propagandę mit Żyda sympatyzującego z komunizmem okazał się silniejszy. Obóz zamknięto po 25 dniach i choć sam fakt jego istnienia pozostawał zadrą, to wśród Żydów polskich cały czas znajdowali się tacy, którzy swoją przyszłość wiązali z zawodową służbą wojskową. Taką drogę obrał generał Bernard Mond, generał  Wilhelm Orlik -Rückemann (w 1939 roku dowódca Korpusu Ochrony Pogranicza) i wielu innych oficerów, którzy w 1939 roku wyruszyli ze swoimi jednostkami w pole, aby stawić czoło spodziewanej napaści. W sumie do walki z niemieckim najeźdźcą  w szeregach Wojska Polskiego, w trakcie wojny obronnej, stanęło ok. 100 tys.  Żydów, żołnierzy i oficerów.

6 Dywizja Piechoty starła się z wrogiem już pierwszego dnia wojny. Walcząc na przedpolach Pszczyny odparła pierwsze ataki niemieckiej 5 Dywizji Pancernej. Pomimo tego, że już następnego dnia, 2 września 1939 roku, 200 czołgów nieprzyjaciela przedarło się przez jej linie obronne, jednostki generała Monda wytrwały na swoich pozycjach do 4 września. Wtedy rozpoczęły odwrót w kierunku Tarnowa i przepraw na Dunajcu. Z relacji świadków wiadomo, że generał Bernard Mond potrafił nie tylko utrzymać porządek i dyscyplinę w oddziałach, ale też dbał o to, aby mimo strat podległe mu jednostki zachowywały zdolność bojową. Niemcy szybko nabrali respektu do oddziałów 6 Dywizji Piechoty, dzięki czemu udało im się uniknąć okrążenia w okolicach Biskupic Radłowskich nad Dunajcem (Niemcy nie odważyli się na bezpośredni atak) i odmaszerować za San. Kiedy obrona przepraw na Sanie nie powiodła się dywizja, działając w ramach Grupy Operacyjnej „Boruta” gen. Mieczysława Boruty–Spiechowicza, wzięła udział w  tzw. pierwszej (17–20 września 1939 roku) bitwie pod Tomaszowem Lubelskim. Zgodnie z rozkazem Naczelnego Wodza oddziały polskie podporządkowane Armii „Lublin” dowodzonej przez gen. Tadeusza Piskora miały przebijać się na południe w stronę Rumunii i Węgier.

17 września 1939 roku 6 Dywizja Piechoty dokonała udanego ataku na zachód od Tomaszowa Lubelskiego na siły niemieckiej 28 Dywizji Piechoty, a następnego dnia zajęła miejscowość Narol. Chcąc wykorzystać powodzenie, generał Mond podjął decyzję o dalszym marszu na południe w kierunku Rawy Ruskiej. Oddziały dywizji wyruszyły 19 września i tego samego dnia dotarły w rejon miejscowości Werchrata i pobliskiej osady Monasterz. Silny atak niemiecki z okolic Rawy Ruskiej skłonił generała Monda do zmiany planów. Skierował on dywizję na zachód, w kierunku Cieszanowa. Zamierzał w tamtej okolic (na południowy – wschód od Cieszanowa) pozbyć się taborów i ciężkiego sprzętu, a podzielona na mniejsze grupy dywizja miała przebijać się w kierunku granicy węgierskiej. Jednak 20 września do oddziałów 6 Dywizji Piechoty dotarł niemiecki parlamentariusz  i oświadczył, że jednostka jest otoczona i w przypadku odmowy złożenia broni zostanie zbombardowana przez lotnictwo. Po naradzie z dowódcami oddziałów (meldowali o przemęczeniu żołnierzy, braku amunicji do dział i karabinów maszynowych) generał Mond podjął decyzję o kapitulacji.

Jako jeniec wojenny był więziony w oflagach w Murnau, Konigstein i Dössel. Z dostępnych informacji wynika, że nie spotkały go szykany z powodu żydowskiego pochodzenia choć innych oficerów traktowano inaczej. W ramach obozów jenieckich Niemcy starali się tworzyć getta dla oficerów pochodzenia żydowskiego co spotykało się zazwyczaj z ostrym sprzeciwem obozowej jenieckiej starszyzny. Traktowała tych ludzi tak jak pozostałych. Takie oflagowe getta powstały m.in. w Woldenbergu, Murnau, czy właśnie w Dössel. Niestety, jak wynika z relacji świadków, nawet w takiej sytuacji znaleźli się wśród jeńców ludzie, którzy antysemickie fobie przedkładali nad wspólnotę losów i działania władz niemieckich przyjmowali z aprobatą.

Ci spośród polskich Żydów, którzy po 17 września 1939 roku trafili do niewoli sowieckiej byli traktowani tak samo jak pozostali polscy wojskowi. Spotkał ich też taki sam los. W lesie katyńskim na ok. 4500 zamordowanych przez NKWD polskich oficerów, 230 to Żydzi w tym Naczelny Rabin Wojska Polskiego major Baruch Steinberg.

Generał Bernard Mond i inni wyruszyli w 1939 roku na front aby zatrzymać „mord, rabunek i pożogę” jakie niosły ze sobą otumanione wizją nazistowskiego „porządku” wojska niemieckie. Choć wtedy się nie udało, to ich wysiłek sprawił, że mordercza wizja rasowej utopii w ostatecznym rozrachunku poniosła klęskę.

dr Jacek Konik