Rachela Auerbach (18.12.1899 – 31.05.1976)

Urodziła się 18 grudnia 1899 r. w Łanowcach k. Tarnopola w rodzinie, jak to nazywała, „schłopiałych Żydów”. Było córką Chaniny i Meni z Kimelmanów. Na Podolu ukończyła szkołę powszechną. W 1920 r. wraz z rodziną przeniosła się do Lwowa, gdzie dostała się do Prywatnego Żeńskiego Gimnazjum Realnego im. Adama Mickiewicza. Rok później rozpoczęła studia w zakresie filozofii, psychologii i historii, m.in. u prof. Kazimierza Twardowskiego, na Uniwersytecie Jana Kazimierza. Tam została członkinią władz Towarzystwa Żydowskich Studentów UJK. Zdobyła absolutorium, ale naukę przerwała z powodów zarobkowych w 1926 roku.

W 1925 r. zadebiutowała wierszami na łamach syjonistycznego dziennika „Chwila”. W następnych latach podejmowała liczne współprace w charakterze publicystki i edytorki z m.in. „Najer Morgen”, „Folk un Cijon”, „Cusztajer”. Zajmowała się również tłumaczeniami z jidysz na polski. W tym samym czasie była sekretarką lwowskiego oddziału Towarzystwa Przyjaciół Żydowskiego Instytutu Naukowego (JIWO).

W 1933 r. przeniosła się do Warszawy, gdzie związała się z poetą Icykiem Mangerem, który okazał się być przemocowym partnerem. Kontynuowała swoją działalność publicystyczną, współpracując z wiodącymi polskimi i jidyszowymi magazynami literackimi (m.in. „Nasz Przegląd”, „Der Moment”, „Hajnt”). Pisała o literaturze jidyszowej, edukacji, psychologii, folklorze, sztuce, językoznawstwie i teatrze, szczególną uwagę poświęcającym kobiecym autorkom.

W stolicy zastał ją wybuch drugiej wojny światowej. Zamiast szukać miejsca w pociągu ewakuującym dziennikarzy została w Warszawie. Z polecenia Emmanuela Ringelbluma Auerbach od października 1939 r. prowadziła kuchnię ludową przy ul. Leszno 40. Od połowy 1941 r. potajemnie współpracowała z grupą Oneg Szabat. W pierwszej części Archiwum Ringelbluma, odnalezionej 18 września 1946 roku  w piwnicy szkoły Borochowa, znalazł się jej dziennik, reportaż „Dwa lata w getcie”, monografia kuchni ludowej i spisana przez nią relacja Jakuba Krzepickiego, uciekiniera z obozu zagłady w Treblince.

Uciekła z getta 9 marca 1943 r. Dzięki „aryjskiemu” wyglądowi oraz płynnej znajomości niemieckiego podjęła pracę jako sekretarka pod fałszywym nazwiskiem Aniela Dobrucka. Współpracowała z żydowskim i polskim podziemiem jako współpracowniczka Rady Pomocy Żydom „Żegota”. Na zlecenie Żydowskiego Komitetu Narodowego jesienią i zimą 1943/1944 napisała do podziemnej prasy dwa eseje przybliżające polskiemu czytelnikowi tragedię getta: „Nazwali to deportacją” o tzw. Wielkiej Akcji latem 1942 r. oraz „Razem z ludźmi”, dotyczący żydowskich pisarzy, artystów i kulturalnych aktywistów Warszawy. W tym okresie powstał również poemat „Jizkor” poświęcony ofiarom Zagłady. Konspiracyjnie dokumentowała historię warszawskich Żydów pod okupacją niemiecką. Po tym, jak została przyłapana na pisaniu nocą przy świetle świecy, przekazała manuskrypty do ukrycia dr. Janowi Żabińskiemu, dyrektorowi warszawskiego zoo, gdzie przez pewien czas ukrywała się z grupą Żydów. Brała udział w powstaniu warszawskim, po którego upadku została wysiedlona wraz z ludnością cywilną stolicy.

Rachela Auerbach była jednym z trzech – obok Luby i Hersza Wasserów – współpracowników Oneg Szabat, którym udało się przeżyć wojnę. Po wojnie jej nadrzędną misją zostało odnalezienie ukrytego pod gruzami Warszawy Archiwum Ringelbluma. Zamieszkała w Łodzi i zaangażowała się w dokumentację Zagłady. W listopadzie 1945 r. uczestniczyła w wizji lokalnej w Treblince, na podstawie której napisała reportaż pt. „Na polach Treblinki”, poruszający kwestię rabowania masowych grobów ofiar przez ludność lokalną. Jej drugą wydaną po wojnie publikacją jest „Powstanie żydowskie Warszawa 1943”. Współpracowała z Centralą Żydowską Komisją Historyczną i Związkiem Żydowskich Pisarzy, Dziennikarzy i Artystów; pracowała jako dziennikarka w syjonistycznych periodykach „Naje Lebn”, „Mosty”, „Przełom”, a także „Robotniku”, „Opinii” i biuletynach naukowych. Była konsultantką filmu „Ulica Graniczna” Aleksandra Forda.

W 1950 r. Auerbach wyemigrowała do Izraela, gdzie kierowała zainicjowanym przez siebie działem relacji świadków Zagłady w Instytucie Jad Waszem. Zbierała materiały i przygotowywała świadków do jerozolimskiego procesu Eichmanna w 1961 roku, w trakcie którego sama wystąpiła ze świadectwem. Zmarła 31 maja 1976 roku.