Mateusz Frenkiel (16.06.1890 – po lipcu 1942)

Wśród Żydów z zaboru rosyjskiego, którzy wstąpili do Legionów Polskich w chwili ich powstania, najliczniejsza grupa pochodziło z Będzina. Wyróżniał się w niej Mateusz Frenkiel, który działalność niepodległościową rozpoczął na długo przed wybuchem wojny. Urodził się 16 czerwca 1890 r. we wsi Małobądz (pow. będziński) jako syn Joachima i Karoliny z d. Lewickiej. Miał brata Aharona, który podobnie jak on był uczestnikiem irredenty i żołnierzem Legionów, zaś w okresie międzywojennym pracował jako urzędnik w Ministerstwie Spraw Zagranicznych.

Mateusz uczęszczał do szkoły handlowej w Będzinie. Jako uczeń brał udział w strajku szkolnym w zaborze rosyjskim. Głównym hasłem tego buntu młodzieży było żądanie, aby język polski został uznany wykładowym w miejsce rosyjskiego. W 1908 r. zdał egzamin maturalny i rozpoczął studia na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym uniwersytetu we Fryburgu w Szwajcarii, które ukończył w 1913 r. Podczas pobytu w Szwajcarii wstąpił do Związku Walki Czynnej, a po utworzeniu w 1912 r. Polskiego Skarbu Wojskowego, gromadzącego fundusze wojskowe na cele powstańcze, został jego mężem zaufania we Fryburgu. W 1910 r. wspólnie z bratem był organizatorem na terenie Szwajcarii i jednym z czołowych działaczy Unii Stowarzyszeń Polskiej Młodzieży Niepodległościowej „Filarecji”, zrzeszającej polskich studentów niepodległościowców, studiujących poza krajem.

Po wybuchu wojny przyjechał do Krakowa i wstąpił do Legionów – podobnie jak inni ochotnicy z zaboru rosyjskiego pod przybranym nazwiskiem Andrzeja Waligórskiego. Służył w 5. pp I Brygady, słynnych „zuchowatych”, z którym przeszedł wszystkie kampanie legionowe. W 1914 r. był ranny w bitwie pod Krzywopłotami w powiecie olkuskim, a za męstwo okazane w bojach pod Polską Górą podczas zmagań z Rosjanami na Wołyniu latem 1916 r., mianowano go sierżantem. W następnym roku, w czasie kryzysu przysięgowego, został internowany przez Niemców w Beniaminowie. Później przeniesiono go do obozu w Łomży, gdzie został wybrany przez legionistów ich komendantem. Jak pisano we wniosku o odznaczenie Frenkiela Krzyżem Niepodległości, było to spowodowane wielkim szacunkiem, jakim cieszył się wśród przebywających tam żołnierzy. Zwolniony z obozu w Łomży wiosną 1918 r., wrócił do Będzina. Przystąpił tam do POW i w listopadzie tego roku był jednym z jej dowódców kierujących rozbrojeniem Niemców w tym mieście. Za udział w walce o niepodległość Polski został odznaczony Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Walecznych (dwukrotnie), odznaką I Brygady „Za Wierną Służbę” i Odznaką Pamiątkową Więźniów Ideowych.

Po oswobodzeniu Będzina Frenkla mianowano zastępcą komendanta miasta, a następnie adiutantem Wojskowej Komendy Placu WP, ale z powodu konieczności pracy w odbudowywanym szkolnictwie polskim został zwolniony – czyli jak się wówczas mówiło – wyreklamowany ze służby wojskowej. W pierwszej połowie lat dwudziestych był nauczycielem w Będzinie, Włocławku, Kole – w tym ostatnim mieście zajmował też stanowisko dyrektora gimnazjum koedukacyjnego Żydowskiego Związku Szkolnego. Najprawdopodobniej w 1925 r. przyjechał do Warszawy, gdzie zamieszkał przy ul. Nowogrodzkiej 25 m. 30. Uczył  fizyki i chemii w prywatnym Gimnazjum Żeńskim Heleny Paprockiej przy ul. Zielnej 27, a w latach 1925–1929 był jego dyrektorem. Zasługi Frenkiela w pracy oświatowej doceniono odznaczeniem go Orderem Odrodzenia Polski III kl.

W czasie okupacji niemieckiej Mateusz Frenkiel został przesiedlony do getta warszawskiego. Od jesieni 1940 r. kierował Kołem Dyrektorów Szkół Żydowskich, które prowadziło tajne komplety na poziomie przedwojennych szkół średnich. Jak zwracała uwagę Ruta Sakowska, była to jedna z form organizacyjnych, wypracowanych przez władze oświatowe kształtującego się Polskiego Państwa Podziemnego; z nimi też Frenkiel utrzymywał kontakt. Nie udało się ustalić jego dalszych losów.  Najprawdopodobniej latem 1942 r. został wywieziony z warszawskiego getta i zamordowany przez Niemców w obozie zagłady w Treblince.