Henryk Bryskier (3.07.1899 – 18.10.1945)

Urodził się 3 lipca 1899 r. w Warszawie jako syn Juliana i Sury. Był potomkiem rabina Bera Meiselsa, wybitnego działacza patriotycznego w dobie przygotowań do powstania styczniowego, represjonowanego przez rosyjskie władze zaborcze. W czasie I wojny światowej Henryk uczył się w szkole średniej w rodzinnym mieście, a po jej ukończeniu jesienią 1918 r. zaczął studia medyczne na Uniwersytecie Lwowskim. Wstąpił wówczas do Akademickiego Komitetu Wykonawczego we Lwowie, którego celem było rozbrojenie wojsk austriackich w mieście. W ostatnim dniu października uczestniczył w ogólnopolskim zjeździe akademickim, który odbywał się w Domu Akademickim. Tam też rankiem 1 listopada 1918 r. wstąpił w szeregi formującego się studenckiego oddziału obrony Lwowa. Od 10 listopada brał udział w walkach na Odcinku I, Pododcinku Remiza-Cytadela pod dowództwem por. Bernarda Monda, a następnie w zdobyciu ukraińskiego punktu oporu przy ul. Pełczyńskich i gmachu Poczty. Wiele lat później we wniosku o odznaczenie niepodległościowe wskazał Monda jako świadka swojego udziału w lwowskich bojach. Dawny porucznik był już wówczas generałem WP, który wkrótce miał ponownie dać dowody wybitnego męstwa, tym razem w obronie Polski przed agresją III Rzeszy niemieckiej.

Jeszcze w 1918 r. Bryskier został przydzielony do 1. Pułku Strzelców Lwowskich, przekształconego następnie w 38. Pułk Piechoty Strzelców Lwowskich. Wiosną 1919 r. brał udział w walkach z Ukraińcami, m.in. pod Zimną Wodą, Sądową Wisznią i Gródkiem Jagiellońskim. Wszystkie one były w istocie dalszą częścią bitwy o Lwów, długo jeszcze zagrożony przez wojska ukraińskie. W czasie późniejszych działań ofensywnych pułku Bryskiera przeniesiono do jednego z baonów sanitarnych, w którym służył podczas wojny z bolszewikami. Po przerwaniu działań wojennych w drugiej połowie października 1920 r. został zdemobilizowany w końcu roku w stopniu sierżanta. Za udział w zmaganiach o granice Rzeczypospolitej odznaczono go Krzyżem Obrony Lwowa z Mieczami, Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918–1921 i odznaką I Odcinka. Wbrew informacji z publikacji Żydzi bojownicy o niepodległość Polski nie był oficerem WP; nie służył też w Legionach Polskich, jak podano w notach biograficznych, zamieszczonych w jego wspomnieniach, opublikowanych w 2006 r. i w 2021 r. oraz w opracowaniu wspomnień Stanisława Adlera.

Po demobilizacji nie wrócił już na medycynę. Ukończył studia politechniczne, przypuszczalnie w Państwowej Wyższej Szkole Budowy Maszyn i Elektrotechniki im. H. Wawelberga i S. Rotwanda w Warszawie gdzie później przez pewien czas był wykładowcą; uzyskał tytuł inżyniera mechanika, ze specjalizacją w dziedzinie gazów przemysłowych i spawalnictwa. Zajmował następnie stanowisko dyrektora fabryki tlenu w Warszawie (biuro znajdowało się przy ul. Królewskiej 47), krótko przed wybuchem wojny był też związany zawodowo z firmą Spawotechnika, której siedziba znajdowała się przy pl. Bankowym 1. Działał na rzecz rozwoju opieki społecznej wśród Żydów, a także turystyki – jako prezes Żydowskiego Towarzystwa Krajoznawczego (sam uprawiał taternictwo i narciarstwo). Należał do Związku Żydów Uczestników Walk o Niepodległość Polski i Związku Obrońców Lwowa.

Ożenił się z Felicją (Fajgą) z d. Kałuszyner. Urodzona w 1896 r., w rodzinie warszawskiego nauczyciela, uczyła się w Warszawie, a po ukończeniu studiów stomatologicznych w 1918 r. była lekarką stomatologiem, prowadząc praktykę w rodzinnym mieście. Mieszkał z żoną i córką Jadwigą (po wojnie zamężna Bryskier-Shalit) przy ul. Pawiej 29, a później Stawki 9.

W czasie okupacji niemieckiej przebywał w Warszawie, kontynuując działalność w ramach opieki społecznej nad żydowskimi uchodźcami, wypędzonymi przez Niemców z zachodniej części Polski, m.in. oddając na ich potrzeby swój dom przy ul. Stawki 9. Sam zamieszkał przy ul. Leszno 15. Po utworzeniu getta przez niemieckie władze okupacyjne objął funkcję przewodniczącego Żydowskiego Towarzystwo Opieki Społecznej. W ramach tego stowarzyszenia inicjował zakładanie tzw. Kącików Dziecięcych. Zorganizował także Urząd Nadzoru nad Urządzeniami Mierniczymi podległy Radzie Żydowskiej, zajmujący się kontrolą wag i odważników, którego siedziba znajdowała się przy ul. Elektoralnej 5.

W końcu lipca 1942 r. przeniósł się wraz z żoną i córką do tzw. szopu Hermana Brauera przy ul. Nalewki 28/38. W styczniu 1943 r. Jadwiga Bryskier przedostała się na aryjską stronę miasta. Rodzice mieli podążyć jej śladem. Lecz w czasie powstania w getcie Felicja Bryskier została zamordowana przez Niemców. Henryka wyprowadzono na śmierć, ale przeżył egzekucję, ponieważ w chwili rozstrzelania dostał ataku serca i zemdlał. Później, schwytany przez Niemców, został wywieziony do obozu koncentracyjnego na Majdanku. Następnie był więziony w obozie przy ul. Lipowej. Zbiegł po kilku miesiącach i wrócił do Warszawy. Ukrywał się jako Władysław Janowski w jednym z mieszkań przy ul. Czerniakowskiej (w pobliżu zbiegu z ul. Chełmską).

Wówczas też napisał swoje wspomnienia z getta warszawskiego, które poświęcił żonie „zamordowanej w bestialski sposób przez Niemców w Warszawie”. Przedstawił w nich los Żydów w getcie w przededniu i w czasie Zagłady. Fragment świadectwa Bryskiera po raz pierwszy został opublikowany w 1962 r. w „Biuletynie Żydowskiego Instytutu Historycznego”. Ruta Sakowska, badaczka dziejów Zagłady uznała je za jedno z tych, które odznaczały się „wnikliwą obserwacją socjologiczną”. W całości wspomnienia Bryskiera zostały opublikowane w 2006 r. pod tytułem Żydzi pod swastyką czyli Getto w Warszawie w XX wieku, według rękopisu, znajdującej się w Żydowskim Instytucie Historycznym a ostatnio, w 2021 r., na podstawie maszynopisu, nieco różniącego się od oryginału, ze zbiorów Biblioteki Narodowej.

Od maja 1944 r. Bryskier przebywał na Pradze, w mieszkaniu, w którym wcześniej schronienie znalazła jego córka Jadwiga. Ukrywał się do chwili zajęcia prawobrzeżnej Warszawy przez Armię Czerwoną we wrześniu 1944 r. Wyjechał następnie z córką do Lublina, gdzie pracował jako dyrektor jednego z departamentów w Ministerstwie Przemysłu i Handlu PKWN. W styczniu 1945 r. wrócił do Warszawy i objął stanowisko dyrektora Departamentu Chemicznego w Ministerstwie Przemysłu i Handlu TRJN. Zmarł 18 października 1945 r. w Warszawie na serce (angina pectoris). Choroba ta została spowodowana przeżyciami pod okupacją niemiecką – pierwsze jej objawy pojawiły się w chwili zagłady getta, której Henryk Bryskier był naocznym świadkiem.