Miejsca Pamięci

Odsłonięty 19 kwietnia 1948 r., Pomnik Bohaterów Getta został zaprojektowany przez inż. Leona Marka Suzina (forma architektoniczna) i ozdobiony dekoracją rzeźbiarską autorstwa Natana Rapoporta. Pięć lat wcześniej, w tych okolicach – na placu między ulicami Anielewicza (d. Gęsią), Karmelicką, Lewartowskiego (d. Wołyńską) i Zamenhofa – doszło do pierwszego starcia bojówek żydowskich z hitlerowcami w czasie powstania. Centralną postacią płaskorzeźby jest przywódca powstania, Mordechaj Anielewicz. Na pomniku widnieje napis w języku polskim, jidysz i hebrajskim: „Naród żydowski swym bojownikom i męczennikom.”

Jest to pierwsza forma upamiętnienia bohaterów getta warszawskiego. Zaprojektowany przez inż. Leona Marka Suzina, został odsłonięty 16 kwietnia 1946 r. Kształtem nawiązuje do włazu kanałowego. Na cokole umieszczono napis w języku polskim, jidysz i hebrajskim: „Tym, którzy polegli w bezprzykładnie bohaterskiej walce o godność i wolność narodu żydowskiego, o wolną Polskę, o wyzwolenie ludzkości. Żydzi Polscy.”

Niewysoki monument został odsłonięty 27 września 1995 roku przez Władysława Bartoszewskiego. Na płycie pomnika umieszczono napis w języku polskim, angielskim i hebrajskim: „1942 – Żegota – 1945. Organizacja utworzona przez Polskie Państwo Podziemne dla ratowania Żydów w czasach Holocaustu, wśród jej podobnych działających w okupowanej Europie była jedyną finansowaną przez swój Rząd, Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie.”

Pomnik został odsłonięty 22 lipca 1997 r. Składa się z ułożonego na chodniku, roztrzaskanego bloku szarego granitu i pionowej sjenitowej płyty, umieszczonej w elewacji parteru budynku, oflankowanej dwiema kolumnami. Na płycie napis w języku polskim i hebrajskim: „Milczeć nie mogę i żyć nie mogę, gdy giną resztki ludu żydowskiego w Polsce… Szmul M. Zygielbojm 11 maja 1943 Londyn. – list z 11 maja 1943”

Przed pomnikiem znajduje się sjenitowy blok z napisem w języku polskim i hebrajskim: „Szmul Zygielbojm 1895−1943, przedstawiciel Bundu w Radzie Narodowej R.P. w Londynie; na znak protestu wobec bierności rządów państw sprzymierzonych w obliczu zagłady Żydów w getcie warszawskim 12 maja 1943 odebrał sobie życie.”

Kopiec Anielewicza został usypany w 1946 r. z gruzów okolicznych domów. W jego miejscu, pod kamienicą przy ul. Miłej 18 znajdował się schron, w którym 8 maja 1943 r. zginęli śmiercią samobójczą, otoczeni przez Niemców członkowie sztabu Żydowskiej Organizacji Bojowej, wraz z komendantem Mordechajem Anielewiczem, oraz kilkudziesięcioro żołnierzy. Na szczycie kopca ustawiono obelisk z napisem w języku polskim, jidysz i hebrajskim: „W tym miejscu 8 maja 1943 roku poległ śmiercią żołnierza komendant powstania w getcie Warszawy Mordechaj Anielewicz wraz ze sztabem Żydowskiej Organizacji Bojowej i kilkudziesięcioma bojownikami żydowskiego ruchu oporu w walce przeciwko niemieckim okupantom”.

W 2006 r. u podnóża kopca ustawiono obelisk w kształcie ostrosłupa (projekt Hanna Szmalenberg, wykonanie Mark Moderau) z napisem po polsku, angielsku i hebrajsku: „Kopiec powstańców warszawskiego getta, usypany z gruzów ulicy Miłej, przed wojną jednej z najruchliwszych ulic żydowskiej Warszawy. Tu w ruinach bunkra przy Miłej 18 spoczywają członkowie sztabu Żydowskiej Organizacji Bojowej, wśród nich Mordechaj Anielewicz, dowódca powstania, inni bojownicy, a także osoby cywilne. 8 maja 1943 roku, po trzech tygodniach walki, otoczeni przez hitlerowców, zginęli lub odebrali sobie życie nie chcąc ginąć z ręki wroga. W getcie wybudowano kilkaset bunkrów. Wykryte i zniszczone stały się mogiłami. Chociaż nie ocaliły swoich mieszkańców, są symbolem woli życia Żydów Warszawy. Bunkier przy Miłej 18 był największy w getcie. Poniosło w nim śmierć ponad stu bojowców. Tylko niektórzy znani są z imienia i nazwiska. Tu spoczywają w miejscu swojej śmierci na znak, że cała ziemia jest ich grobem”.

Pomnik autorstwa Hanny Szmalenberg i Władysława Klemusa, odsłonięty w 1988 r. jako symboliczne miejsce upamiętnienia nieistniejącej obecnie rampy kolejowej, która wraz z sąsiednimi budynkami była wykorzystywana w latach 1942–1943 jako miejsce koncentracji Żydów z warszawskiego getta przed wywiezieniem ich głównie do obozu zagłady  w Treblince.

Pomnik składa się pięciu fragmentów czterometrowego białego muru znaczonego w górnej części czarnym pasem, ustawionych na planie prostokąta o wymiarach 20×6 metrów. Zewnętrzna ściana monumentu jest podzielona na kształt bramy oraz zwieńczona półokrągłą czarną tablicą ze sjenitu, na której znajduje się płaskorzeźba przedstawiająca potrzaskany las. Na wewnętrznej ścianie wyryto 400 polskich i żydowskich imion, w kolejności alfabetycznej. W centralnej części ściany umieszczono cztery kamienne tablice z napisami w językach: polskim, jidysz, angielskim i hebrajskim o treści: „Tą drogą cierpienia i śmierci w latach 1942–1943 z utworzonego w Warszawie getta przeszło do hitlerowskich obozów zagłady ponad 300 tys. Żydów”. Na bocznej ścianie sąsiadującego z upamiętnieniem budynku znajduje się cytat z Księgi Hioba w językach polskim, jidysz i hebrajskim: „Ziemio nie kryj mojej krwi, iżby mój krzyk nie ustawał” (Hi 16:18).

Fragment istniejącego już przed 1940 r. granicznego muru getta (wykorzystano mur rozdzielający posesję Sienna 55 i Sienna 53). W 2010 r. po wschodniej (w czasie okupacji tzw. aryjskiej) stronie muru odsłonięto Pomnik Granic Getta. Dostęp do muru możliwy jest od strony posesji Złota 62.

Odsłonięta 19 marca 2012 r. tablica pamiątkowa poświęcona Pawłowi Frenklowi, dowódcy Żydowskiego Związku Wojskowego – drugiej, obok Żydowskiej Organizacji Bojowej, formacji konspiracyjnej biorącej udział w powstaniu w getcie warszawskim. Po wydostaniu się z getta Paweł Frenkel wraz z grupą żołnierzy ŻZW ukrył się w kamienicy przy ul. Grzybowskiej 5a, gdzie – na skutek zadenuncjowania – zostali zaskoczeni przez niemiecki oddział. Wszyscy zginęli. Na tablicy znajduje się napis w języku polskim, angielskim i hebrajskim: „W tym miejscu 19 czerwca 1943 r. w starciu zbrojnym z oddziałem niemieckim poległ Paweł Frenkel, dowódca Żydowskiego Związku Wojskowego (ŻZW) w powstaniu w getcie warszawskim. Wraz z nim zginęli inni członkowie żydowskiego ruchu oporu.”

Pomnik Ewakuacji Bojowników Getta, autorstwa Konrada i Jana Kucza-Kuczyńskich oraz Maksymiliana Biskupskiego, został odsłonięty 13 maja 2010 roku przez dwóch żołnierzy Żydowskiej Organizacji Bojowej: Symchę Rotema (Szymon „Kazik” Ratajzer) i Pninę Grynszpan-Frymer. Zaprojektowany na kształt włazu kanałowego, na którego metalowych stopniach umieszczono rzeźby ludzkich dłoni.

Na tablicach po prawej stronie umieszczono napis po polsku, angielsku i hebrajsku: „W tym miejscu, 10 maja 1943 r., Simcha Rotem-Ratajzer, pseudonim „Kazik”, uczestnik powstania, wyprowadził kanałami z płonącego getta ostatnią grupę około 40. powstańców Żydowskiej Organizacji Bojowej, którzy potem prowadzili walkę w oddziałach partyzanckich i w powstaniu warszawskim. Niektórzy z nich przeżyli wojnę i mogli świadczyć o bohaterstwie warszawskiego getta.” Na tablicach po lewej stronie umieszczono nazwiska 37 żołnierzy ŻOB, ewakuowanych 10 maja 1943 roku. Podzielono je na cztery grupy: 1. tych, którzy wyszli z kanału i przeżyli wojnę, 2. tych, którzy wyszli z kanału i zginęli później, 3. tych, którzy zostali w kanale, 4. tych, którzy organizowali akcję.