Getto Warszawskie

GETTO WARSZAWSKIE 1940–1943

Przed II wojną światową w Polsce mieszkała największa społeczność żydowska w Europie. Większość polskich Żydów, w przeciwieństwie do ogółu ludności, mieszkała w miastach. Centrum żydowskiego życia społecznego, kulturalnego, politycznego i religijnego była Warszawa. W 1939 r., u progu inwazji nazistowskich Niemiec na Polskę, w stolicy mieszkało blisko 370 tys. Żydów, co stanowiło niespełna 30 proc. ogółu mieszkańców miasta.

Po wybuchu II wojny światowej na obszarach zajętych przez Niemcy stopniowo wprowadzono restrykcyjne ustawodawstwo rasistowskie. Na Żydów nałożono obowiązek pracy przymusowej. Zakazano uboju rytualnego i zamknięto synagogi. Od grudnia 1939 r. Żydzi w Generalnym Gubernatorstwie zmuszeni byli do noszenia na prawym przedramieniu opaski z gwiazdą Dawida. Wkrótce zabroniono im korzystania z wielu instytucji publicznych, takich jak biblioteki czy kolej, a nawet parki. Wprowadzono ograniczenia dotyczące pracy zawodowej, m.in. dla lekarzy i adwokatów. Rozpoczęto też proces wysiedlania Żydów z ziem włączonych do Rzeszy i do Generalnego Gubernatorstwa. Do października 1940 r. blisko 90 tys. z nich przybyło do Warszawy.

Już jesienią Niemcy zaczęli tworzyć dla ludności żydowskiej zamknięte getta, nazywane oficjalnie żydowskimi dzielnicami mieszkaniowymi. W sumie na ziemiach polskich istniało w okresie wojny około 600 gett. Pierwsze z nich powstało w październiku 1939 r. w Piotrkowie Trybunalskim. Wiosną 1940 r. pojawiły się plany utworzenia getta w Warszawie, początkowo na Pradze. Oficjalnym powodem była chęć powstrzymania epidemii tyfusu, który miał rozprzestrzeniać się w częściach miasta zamieszkałych głównie przez Żydów. Wykonanie tych planów poprzedzał proces izolowania ludności żydowskiej od pozostałych mieszkańców miasta. W marcu zakazano Żydom warszawskim wstępu do „aryjskich” restauracji i kawiarń. Za przyzwoleniem i najprawdopodobniej z inspiracji Niemców w czasie świąt wielkanocnych, między 22 a 27 marca 1940 r., doszło w Warszawie do antyżydowskiego pogromu, który miał być uzasadnieniem dla stworzenia getta. Wśród uczestników pogromu dominowała młodzież szkolna inspirowana przez działaczy z kręgu Narodowej Organizacji Radykalnej.

W kwietniu 1940 r. na rozkaz władz niemieckich instytucje reprezentujące społeczność żydowską rozpoczęły wznoszenie murów wokół części miasta najliczniej zamieszkałej przez Żydów, tzw. dzielnicy północnej (dzisiejszy Muranów), gdzie miało powstać getto. Decyzja wyznaczająca jego obszar została wydana przez szefa dystryktu warszawskiego Generalnego Gubernatorstwa, dr. Ludwiga Fischera, 2 października 1940 r. W jej konsekwencji 138 tys. Żydów i 113 tys. Polaków musiało zmienić swoje miejsce zamieszkania. Do ostatecznego zamknięcia getta w Warszawie doszło 16 listopada 1940 r. Za murami znalazło się około 400 tys. Żydów. W kwietniu 1941 r., gdy do getta napłynęli przesiedleńcy z miasteczek dystryktu warszawskiego i grupa Żydów niemieckich, liczba ta wzrosła do 450 tys. osób. Za opuszczenie wyznaczonego obszaru zamieszkania, na mocy rozporządzenia generalnego gubernatora Hansa Franka wydanego jeszcze 15 października 1941 r., groziła kara śmierci, podobnie jak za pomoc udzielaną Żydom poza gettami, po tzw. aryjskiej stronie.

Getto warszawskie teoretycznie było zarządzane przez własny samorząd, kolegialną Radę Żydowską (Judenrat) powołaną przez Niemców jeszcze w październiku 1939 r., w zastępstwie dotychczasowej Gminy Wyznaniowej Żydowskiej. Kierował nią inż. Adam Czerniaków. W rzeczywistości Judenrat działał pod nadzorem niemieckim i zmuszony był wykonywać wszystkie rozporządzenia władz okupacyjnych. Wielkim wyzwaniem było zorganizowanie życia blisko pół miliona ludzi w warunkach ogromnego przeludnienia, braku źródeł dochodów i żywności. Od początku istnienia getta warszawskiego zasadniczymi problemami były: głód, choroby zakaźne, zła sytuacja sanitarna, niewolnicza praca i kontrybucje nakładane przez władze niemieckie. Na skutek tragicznych warunków bytowych doszło do drastycznego wzrostu śmiertelności. Do lipca 1942 r. zmarło w getcie w sumie 92 tys. osób. Niemniej, w tych nieludzkich warunkach usiłowano prowadzić „normalne” życie. Działały – legalne i nielegalne – instytucje charytatywne, oświatowe, religijne, kulturalne. Rozwijało się podziemie polityczne wydające dziesiątki konspiracyjnych pism. Od wiosny 1942 r. zaczęto coraz aktywniej tworzyć konspirację zbrojną, powołano wówczas Blok Antyfaszystowski. Jego działalność sparaliżował brak jasnej koncepcji walki oraz broni, a także aresztowanie 20 maja 1942 r. komendanta tej organizacji Pinkusa Kartina (ps. Andrzej Szmidt).

Po rozpoczęciu przez III Rzeszę operacji Barbarossa w czerwcu 1941 roku i sukcesach niemieckich na froncie wschodnim realizacja hitlerowskiej koncepcji „Ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” przybrała formę systematycznego mordu. Żydów zabijano w masowych egzekucjach, a następnie w tworzonych specjalnie ośrodkach zagłady. Pierwszy z nich powstał w grudniu 1941 r. w Kulmhof (Chełmnie nad Nerem), na ziemiach polskich włączonych do Rzeszy. Kolejne utworzono na terenie Generalnego Gubernatorstwa w Bełżcu, Sobiborze i Treblince. Wiosną 1942 r. Niemcy rozpoczęli tzw. Akcję Reinhardt, której celem stała się likwidacja gett na terenie Generalnego Gubernatorstwa i wymordowanie przebywających tam Żydów.

22 lipca 1942 r. w getcie warszawskim rozpoczęła się tzw. Wielka Akcja, czyli deportacja tamtejszych Żydów do ośrodka zagłady w Treblince. W ciągu zaledwie dwóch miesięcy – do 21 września 1942 r., kiedy odjechał ostatni z transportów – zgładzono tam blisko 300 tys. warszawskich Żydów. Na obszarze zmniejszonego getta pozostało jedynie 60 tys. osób, zatrudnionych w przedsiębiorstwach produkujących na rzecz III Rzeszy, lub mieszkających w getcie nielegalnie.

Rankiem 19 kwietnia 1943 r., kiedy Niemcy przystąpili do ostatecznej likwidacji getta i kolejnej fali wywózek, zostali ostrzelani przez grupy żydowskiej konspiracji zbrojnej – Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB) i Żydowskiego Związku Wojskowego (ŻZW). Pierwsza z tych organizacji składała się z członków różnych ugrupowań lewicowych, w drugiej walczyli głównie reprezentanci prawicy syjonistycznej. Najcięższe walki stoczono w okolicy Placu Muranowskiego, gdzie znajdował się sztab ŻZW oraz w rejonie ulic Zamenhofa i Franciszkańskiej, gdzie walczył ŻOB.

8 maja 1943 r bunkier przy ulicy Miłej 18, w którym schroniło się dowództwo ŻOB został odkryty przez Niemców. Zginął wówczas dowódca tej organizacji Mordechaj Anielewicz. Datę tę można uznać za symboliczny kres powstania w getcie. Dla Niemców takim wydarzeniem było wysadzenie wielkiej synagogi na Tłomackiem 16 maja 1943 r. Kierujący likwidacją getta warszawskiego Juergen Stroop napisał w raporcie do Heinricha Himmlera: „Nie ma już żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej w Warszawie”.

Część z przebywających dotychczas w getcie Żydów została wywieziona i zamordowana w Treblince, większość Niemcy deportowali na Lubelszczyznę, gdzie powstały obozy pracy. Zamordowano ich na początku listopada 1943 r. podczas tzw. Operacji „Dożynki”. Liczni Żydzi warszawscy szukali schronienia po tzw. aryjskiej stronie. Większości z tych, którzy przeżyli wojnę, udało się przetrwać na terytorium ZSRR.

dr August Grabski