Cztery i pół miesiąca w bunkrze. Historia Chaima Icela Goldsteina i jego towarzyszy.

1 sierpnia 1944 roku w godzinach wieczornych powstańcy z Oddziału Dyspozycyjnego „A” Kedywu Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej błyskawicznym atakiem zdobyli magazyny Waffen SS na Stawkach, wchodzące w skład kompleksu Umschlagplatzu. Zdobyte w ataku niemieckie mundury (słynne panterki) stały się znakiem firmowym powstańców z Grupy „Północ” AK. Dowodzeni przez por. Stanisława Janusza Sosabowskiego „Stasinka” (syna gen. Stanisława Franciszka Sosabowskiego, dowódcy 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej) powstańcy 
z Kedywu dokonali nieoczekiwanego odkrycia: w piwnicach szkoły na Stawkach znajdowało się kilkudziesięciu żydowskich więźniów KL Warschau, przywiezionych tego dnia przez Niemców do pracy w magazynach. 

Wśród uratowanych Żydów znalazł się Chaim Icel Goldstein, warszawski robotnik, który w 1930 r. wyemigrował do Francji. Mieszkał w Paryżu i tam też został aresztowany przez Niemców, a następnie deportowany do Oświęcimia w czerwcu 1942 r. W Paryżu została jego żona i dwójka dzieci. W październiku 1943 r. został przewieziony do KL Warschau wraz z grupą ok 2 tysięcy Żydów z Grecji, Austrii, Francji, Belgii, Holandii i Węgier. Ich zadaniem było porządkowanie i usuwanie ruin warszawskiego getta. Niemcy wybierali do tego zadania wyłącznie Żydów pochodzących spoza Polski. Goldstein został przydzielony w Auschwitz do tej grupy dzięki niecodziennemu zbiegowi okoliczności – niemiecka biurokracja uznała go za obywatela francuskiego. W KL Warschau zachorował na malarię, którą zaraził się od greckich więźniów. Udało mu się przeżyć dzięki pomocy Polaka, który dostarczał mu chininę i żywność. Po wybuchu powstania warszawskiego, jako że władał biegle zarówno polskim jak i francuskim, Goldstein zgłosił się do pełnienia funkcji tłumacza pomiędzy powstańcami a Żydami z Gęsiówki.

Ci ostatni, wraz z uwolnionymi z głównego kompleksu KL Warschau – cztery dni później blisko 350 Żydami europejskimi – pełnili zadania pomocnicze: gasili pożary, budowali barykady, pomagali w powstańczych kuchniach i szpitalach. Wśród niewielkiej części, która mogła podjąć walkę zbrojną, nie zabrakło Goldsteina, który otrzymał pseudonim „Warszawiak”. Brał udział w walkach na Woli i Starówce, wielokrotnie unikając śmierci z rąk Niemców, a także – w jednym przypadku – uzbrojonych polskich antysemitów.
 

Po upadku Starówki Chaim, obawiając się ujawnienia swojej tożsamości,
wraz z szóstką innych ukrył się w bunkrze pod domem przy
ul. Franciszkańskiej 8. Schronienie wykopano w piwnicy pod zburzonym domem łącząc je dziewięciometrowym tunelem z systemem kanałów. Cudem uniknąwszy spalenia wraz z ruinami kamienicy, grupa stanęła wobec wyzwania, z jakim musiała się mierzyć większość warszawskich Robinsonów – jak zdobyć jedzenie oraz picie i uniknąć wykrycia?

Grupa składała się z siedmiu osób: Ignacego, właściciela jatki na Pańskiej,  Jechezkiela, drobnego fabrykanta z Pragi i więźnia Pawiaka, Icchaka, studenta medycyny z Białegostoku, Daniela, osiemnastolatka z Belgii, więźnia Auschwitz oraz Samka, studenta chemii z Łodzi. Chana, studentka z Łodzi, była jedyną kobietą w tym gronie. Ona i Samek zakochali się w sobie jeszcze w łódzkim getcie. Wszyscy członkowie grupy mieli za sobą utratę rodzin i krewnych, pobyt w gettach i obozach i nie mieli złudzeń co czeka ich w przypadku odkrycia przez Niemców.
 

Przez kolejne 4 miesiące żydowscy Robinsonowie bytowali w swoim prowizorycznym schronieniu. Największą groźbę stanowiła dla nich możliwość odkrycia przez Niemców, którzy regularnie patrolowali okolicę. Żywność zdobywano podczas nocnych wypadów (gotowała Chana). Każde wyjście ze schronienia wiązało się z ryzykiem spotkania niemieckiego patrolu, co wielokrotnie się zresztą zdarzało. Niemcy zorientowali się, że mają do czynienia z ukrywającymi się, ale nie zdołali odnaleźć bunkra, choć nieraz znajdowali się dosłownie za jego ścianą. Ukrywających odnalazła natomiast zamieszkująca pobliską ruinę Polka, której towarzyszył głośno szczekający pies. Powstało ryzyko, że w razie schwytania kobieta mogłaby zdradzić ich kryjówkę. Jednak została zastrzelona przez Niemców następnego dnia. Jednym z najważniejszych wyzwań dla ukrywających się stanowił brak dostępu do wody pitnej. Początkowo filtrowano i gotowano wodę z kanału, później udało się znaleźć w kanałach miejsca, w których z powierzchni przeciekała czysta woda.
 

Kolejnym zagrożeniem były trwające nieustannie pojedynki artyleryjskie stacjonującej w bezpośrednim sąsiedztwie niemieckiej baterii z sowieckimi artylerzystami po drugiej stronie Wisły, a także sowieckie bombardowania.
 

Dzięki odnalezionym w pobliskich piwnicach zapasom żywności, piecykowi, lampie naftowej i innym użytecznym przedmiotom podziemna, wilgotna nora nabrała niemal domowego charakteru. Ukrywający się opracowali trzypunktowy regulamin, w którym zawarli zasady podziału żywności (trójka najmłodszych otrzymywała podwójne porcje ze względu na wiek, pozostali dzielili się po równo), zachowywania ciszy w dzień i obowiązek zachowania w tajemnicy istnienia kryjówki nawet w sytuacji schwytania przez Niemców. Skonstruowano także prowizoryczną latrynę.
 

Najtrudniejsza do zniesienia dla ukrywających się była nieustannie wisząca nad nimi groźba śmierci, która w połączeniu z dźwiganym przez każdego indywidualnie bagażem przeżyć czyniła ogromne spustoszenie w ich psychice. Pomocny okazał się dostęp do kanału, w którym można było „spacerować” kiedy przebywanie w bezruchu za dnia stawało się nie do zniesienia. Jak na ironię to właśnie z kanału nadeszło kolejne potencjalne zagrożenie: wprawdzie Niemcy nie zdołali znaleźć Robinsonów, udało się to jednak powstańcom z AK. Okazało się, że niedaleko kryjówki ukrywa się czterech bojowników ze Starego Miasta, którzy także zdecydowali się schronić w kanałach. Obie grupy odnosiły się do siebie życzliwie i przez jakiś czas regularnie odwiedzały się wzajemnie, co bardzo podniosło ich morale. Jeden z ukrywających się Polaków, Kazik, przeniósł się nawet na stałe do schronu grupy Goldsteina, gdyż panująca w kanałach wilgoć pogłębiała jego zły stan zdrowia. Gdy przypadkiem wyszło na jaw, że Kazik, jedyny Polak w dotąd przecież całkowicie żydowskiej grupie, jest w dodatku katolickim księdzem, pojawiły się niepokoje, które złagodził dopiero wspólnie spędzony czas.
 

Kolejnymi niespodziewanymi gośćmi był patrol powstańczy z Żoliborza, prowadzący zwiad kanałami w kierunku Wisły. Powstańcy zaproponowali przeprowadzenie ukrywających się do nadal stawiającej opór Niemcom dzielnicy. Z zaproszenia skorzystali ukrywający się nieopodal Polacy (z wyjątkiem Kazika, który pozostał w bunkrze) oraz Chaim i Daniel.  W obliczu zbliżającej się kapitulacji powstania dwaj ostatni wrócili jednak po kilku dniach do kryjówki, wyposażeni w zapasy i nową motywację do dalszego przetrwania. Ta ostatnia bardzo im się przydała, gdy ksiądz Kazik zachorował na tyfus. Ryzyko zarażenia spowodowało kolejny wzrost i tak już niemałej nerwowości w grupie, jednak zgodnie postanowiono ratować chorego za wszelką cenę. Icchakowi i Danielowi udało się odnaleźć w jednej z piwnic lekarstwa.
 

Na ukrywających się spadały kolejne plagi; do gnębiących ich rojów much dołączyły stada szczurów, dokuczał im także listopadowy chłód. Wybudowanie w bunkrze porządnego pieca okazało się remedium przynajmniej na ten ostatni problem. Pomogło także odnalezienie w gruzach kilku kołder. Wszyscy z lękiem oczekiwali jednak nadejścia śnieżnej zimy, która uniemożliwić miała poruszanie się po ulicach. Pozostawione ślady mogłyby wszak doprowadzić Niemców do kryjówki.
 

Grupa Goldsteina nie była jedyną ukrywającą się w okolicy – pewnej nocy poszukiwacze żywności natknęli się na inną grupę żydowską, która walczyła w powstaniu w szeregach AL,. a po kapitulacji ukrywała się w bunkrze na Koźlej. Także i w tym przypadku regularne odwiedziny pomogły obu grupom w poprawie nastrojów. Kryjówka na Koźlej została jednak wkrótce potem odkryta przez Niemców.
 

Opady śniegu odcięły całkowicie grupę od świata na powierzchni. Aby nie zostawiać śladów, musieli zrezygnować z opuszczania bunkra i polegać na skromnych zapasach żywności. Długotrwałe przebywanie grupy ludzi w ograniczonej przestrzeni nieuchronnie powodowało napięcie psychiczne, wiążące się także z obecnością w ich gronie atrakcyjnej, sympatycznej dziewczyny. Na szczęście Chana była dla członków grupy przede wszystkim źródłem humoru, domowego ciepła i opieki a obecność jej ukochanego zapobiegała możliwym komplikacjom.
 

Nieoczekiwaną pomoc w przetrwaniu zimy przyniósł ukrywającym się jeden ze znajomych im członków patrolu AK z Żoliborza, który z obozu przejściowego w Pruszkowie trafił z powrotem w ruiny Warszawy, jako kierownik komanda poszukującego cennych dla Niemców materiałów. Mimo obaw ukrywających się, akowiec nazwiskiem Bednarski nie tylko nie wydał ich Niemcom, ale kilkakrotnie dostarczył im żywność a nawet gazety. Nieco złagodziło to nieustanny strach i poczucie osamotnienia, z jakimi borykali się członkowie grupy. Jego wizyty dobiegły jednak końca wraz z zakończeniem prac komanda i ukrywający się znowu byli sami.
 

Powodowani desperacją, podjęli próbę przedostania się kanałem do Wisły, celem pokonania jej po lodzie. Uszyli sobie nawet maskujące stroje z prześcieradeł, jednak poziom wody w kanałach nad rzeką uniemożliwił wydostanie się na brzeg. W przetrwaniu tych najtrudniejszych tygodni bardzo pomogło odnalezienie w ruinach gąsiorka z wódką, która pomogła ukrywającym się doczekać wkroczenia do ruin Warszawy wojsk radzieckich.
 

Wszyscy mieszkańcy bunkra na Franciszkańskiej, włącznie z księdzem Kazikiem, przetrwali wojnę i Zagładę, w przeciwieństwie do wielu innych grup warszawskich Robinsonów. Dopomogły im szczęście, okresowa pomoc ze strony przypadkowych Polaków i dobrze przygotowane schronienie. Z pewnością istotnym czynnikiem była możliwość względnie bezpiecznego poruszania się po kanałach, dzięki czemu oprócz dostępu do wody pitnej ukrywający się mogli także zażywać swoistego rodzaju ćwiczeń fizycznych, a także odrobiny tak pożądanej nieraz w grupach samotności. Skodyfikowanie zasad panujących w bunkrze zapobiegło wielu potencjalnym konfliktom, istotną rolę odegrała także Chana, która przyjęła na siebie funkcję opiekunki domowego ogniska. Najważniejszym jednak aspektem mobilizującym ukrywających się była nieustanna konieczność walki o przetrwanie. Chaim Goldstein ujął to w następujący sposób:

Chaim Goldstein po wojnie powrócił do Francji i odnalazł swoją rodzinę. Swoje doświadczenia opisał w książce „Zibn in a bunker” (Siedmioro w bunkrze), opublikowanej także w Polsce pod tytułem „Bunkier”.
 

Bibliografia:
Engelking B., Libionka D. „Żydzi w powstańczej Warszawie”, Warszawa 2009.
Goldstein Ch. „Bunkier”, Warszawa 2006.
Rutkowski A. „Le camp de concentration pour Juifs à Varsovie (19 juillet 1943-5 août 1944) ”, Paryż 1993.
Studniarek M., „ Ludzie ukrywający się w gruzach Warszawy po upadku powstania w 1944 roku”, Warszawa 2022.