Szymon Pullman (1890–1942)
Skrzypek wirtuoz, wybitny dyrygent. Współtwórca Żydowskiej Orkiestry Symfonicznej w getcie warszawskim.
Urodził się 15 lutego 1890 roku w Warszawie, w zamożnej, artystycznej rodzinie. Był synem Klary Pullman z domu Halpern i Michaela Pullmana. Jego dziadkiem był znany kantor Szymon Halpern, ciotką – aktorka Estera Rachela Kamińska, nazywana „matką żydowskiego teatru”, a kuzynką – Ida Kamińska. Był również spokrewniony z dyrygentem Izraelem Hamermanem.
Początkowo uczył się gry na skrzypcach u Henryka Hellera (kompozytora i założyciela m.in. Filharmonii Lwowskiej), następnie w Konserwatorium Muzycznym w Petersburgu pod kierunkiem słynnego skrzypka Leopolda Auera. W 1913 roku podjął dalsze studia w Konserwatorium Paryskim. Powróciwszy do Warszawy, od 1915 do 1921 prowadził założony przez siebie kwartet smyczkowy i orkiestrę kameralną koncertującą w wielu miastach Polski i Europy jako Orkiestra Pullmana. W 1921 roku przeniósł się na stałe do Wiednia, gdzie objął stanowisko profesora gry na skrzypcach i kierownika klasy kameralnej w Nowym Konserwatorium Wiedeńskim. Tam powstały – Pullman Ensemble, 17-osobowy zespół smyczkowy, a później po dołączeniu 10 muzyków dętych – Pullman-Orchester. Na koncerty zespołu złożonego głównie z uczniów wirtuoza przychodziła elita kulturalna austriackiej stolicy.
Po aneksji Austrii przez Rzeszę Niemiecką, w marcu 1938 roku Pullman, podobnie jak inni żydowscy pracownicy, został zwolniony z pracy w Konserwatorium. Wyjechał do Paryża, gdzie objął kierownictwo chóru Schola Cantorum w Nicei. Latem 1939 roku przyjechał z żoną Eugenią (z domu Rajchmann) do Warszawy, by odwiedzić rodzinę. Wizyta ta okazała się tragiczna – nie zdążył już opuścić miasta przed wybuchem wojny i pozostał tam na stałe.
Od 1940 roku uwięziony za murami getta warszawskiego wciąż rozwijał swoją muzyczną pasję. Dołączył do kierownictwa Żydowskiej Orkiestry Symfonicznej, założonej przez dyrygentów Adama Furmańskiego i Mariana Neuteicha. Pullman wzbogacił repertuar i powiększył skład orkiestry do 60 muzyków. Prowadził próby sekcyjne oraz indywidualne zajęcia z wybranymi artystami, co znacząco podniosło poziom artystyczny zespołu. Wkrótce uznano go za jednego z najwybitniejszych muzyków tam działających. Henryk Czerwiński relacjonował inauguracyjny koncert ŻOS na łamach „Gazety Żydowskiej” z 4 sierpnia 1941 roku:
Żydowska Orkiestra Symfoniczna – nowa instytucja, mająca na celu krzewienie prawdziwej Sztuki – wkroczyła w teren skompletowana i zorganizowana. Pierwszy z serii, mających się odbywać koncertów, odbył się w dniu 26 lipca 1941 r. w sali ‘Melody Palace’. Koncert ten zgromadził liczną publiczność, spragnioną prawdziwej strawy duchowej w postaci muzyki. Dyrekcja spoczywała w rękach wielce cenionego profesora Szymona Pullmana. I śmiało, bez krzty przesady, rzec można, iż orkiestra ze znakomitym dyrygentem zgotowała słuchaczom dwugodzinną, niekłamaną ucztę artystyczną.
Orkiestra koncertowała regularnie – raz w tygodniu, a występy cieszyły się ogromnym zainteresowaniem, pozwalały słuchaczom na chwilę oderwać się od trudów codzienności. Obszerne sale, w których odbywały się koncerty – w „Melody Palace” na ulicy Rymarskiej oraz w „Feminie” na ulicy Leszno, mieściły setki widzów i często były wypełnione do ostatniego miejsca. Ceny biletów ustalono celowo na takim poziomie, by umożliwić dostęp szerokiej publiczności. Recenzent podpisany jako L.O. wychwalał talent Pullmana na łamach „Gazety Żydowskiej” w recenzji koncertu z początku października 1941 roku:
Każdy koncert tego dyrygenta budzi swego rodzaju sensację muzyczną […] Gdy słuchamy orkiestry pod dyrekcją Pullmana, uparcie nasuwa się nam pytanie, jaką drogą dyrygent ten osiąga tak zdumiewające wyniki?
Marcel Reich-Ranicki, ocalały z getta warszawskiego, wspominał Pullmana w swojej autobiografii:
Był to człowiek niezwyczajny: świadomy swej wartości i ambitny, a jednocześnie cichy i powściągliwy, przy tym zawsze ujmująco grzeczny. […] Uważał, że nawet w tak straszliwych warunkach honorową powinnością Żydów jest dobrze grać dobrą muzykę. Nie dopuszczał fuszerki, nie akceptował wymówek, próbował długo i gruntownie i w ten sposób zmusił nawet pozostałych dyrygentów, którzy czasem zgodziliby się, że pięć to trzy – a któż mógłby mieć im to za złe – do niezmordowanej pracy i osiągania wysokiego poziomu.
Według Jonasa Turkowa, Pullman był także założycielem i dyrygentem dwunastoosobowej orkiestry kameralnej oraz nadzorował trzy inne zespoły w getcie. Był również członkiem komitetu organizującego Konkurs Młodych Talentów, którego celem było odkrywanie nowych talentów i finansowe wspieranie młodych muzyków. Jego żona, aktywnie działała na rzecz społeczności getta, wspierając szczególnie sieroty.
W kwietniu 1942 roku władze niemieckie niespodziewanie zawiesiły działalność Żydowskiej Orkiestry Symfonicznej. Pullman jednak nadal koncertował wraz z założonym przez siebie kwartetem smyczkowym. Kilka miesięcy później jego kariera muzyczna została brutalnie przerwana. W sierpniu 1942 roku, podczas Wielkiej Akcji likwidacyjnej getta warszawskiego został deportowany wraz z żoną do obozu zagłady w Treblince, gdzie oboje zostali zamordowani.
Po wojnie uczniowie Pullmana na różne sposoby upamiętniali jego postać. Austriacko-amerykański skrzypek Felix Galimir wspominał: Pullman był naprawdę odpowiedzialny za to, że jestem dziś muzykiem, […] otworzył przede mną świat muzyki współczesnej – powiedział w wywiadzie w 1996 roku.
Inny jego uczeń, Richard Goldner, który dołączył do Pullman Ensemble w Wiedniu i z czasem stał się asystentem oraz najbliższym przyjacielem Pullmana, w 1945 roku założył w Australii 17-osobową orkiestrę kameralną, wzorowaną na Pullman Ensemble i dedykowaną pamięci Szymona Pullmana, działającą do dzisiaj jako Musica Viva Society of Australia.
Biografia:
Blum D., A Violinist already a Legend but still a Dynamo, Nowy Jork 1996
Błaszczyk L., Żydzi w Kulturze Muzycznej Ziem Polskich, Warszawa 2014
Fuks M., Muzyka Ocalona, Warszawa 1989
Grynberg M., Pamiętniki z Getta Warszawskiego, Warszawa 1993
Reich-Ranicki M., Moje życie, Warszawa 2000
Turkow J., C´était ainsi 1939-1943, Paryż 1995
Polski Słownik Judaistyczny, tom 2, Warszawa 2003
Gazeta Żydowska, nr 67, 1941
Gazeta Żydowska, nr 95, 1941
Nasz Przegląd Ilustrowany, nr 27, 1939