Prezentujemy „Przewodnik po dawnym getcie warszawskim”!
W nowy rok weszliśmy z nowością wydawniczą. „Jak oprowadzić po miejscu, którego nie ma? Czy jesteśmy w stanie choć na chwilę oczami wyobraźni zobaczyć tę Warszawę, nieistniejącą albo kryjącą się pod warstwą gruzów, na których powstało nowe życie? Czy historię tego, czego nie ma, mogą opowiedzieć upamiętnienia?” – zastanawia się autorka przewodnika, Masza Makarowa.
Zapraszamy do nabycia książki w naszym sklepie.
Słowo „getto” zresztą nie zawsze było symbolem całkowitej zagłady i zniszczenia. Od XVI wieku tym słowem we Włoszech, a potem i w innych częściach Europy, nazywano dzielnice, w których Żydzi mieszkali dobrowolnie lub w wyniku dyskryminujących regulacji prawnych. Zachowywali przez to swoją odrębność religijną i kulturową. Prawdopodobnie po raz pierwszy tego słowa użyto w Wenecji w 1516 roku. Getto zostało utworzone przez Niemców w październiku 1940 roku w północnej części Warszawy, m.in. na Muranowie. Nazwa tej części miasta pochodzi od pałacu Murano, który wybudował tu pod koniec XVII wieku wenecjanin Simone Giuseppe Belotti.
Tak historia zatoczyła w Warszawie koło, choć Niemcy zamiast słowa „getto” używali eufemizmu „żydowska dzielnica mieszkaniowa”. Getto warszawskie było największym gettem w okupowanej Europie. Jego obszar na początku 1941 roku wynosił ok. 307 ha. Zamkniętą dzielnicę otaczał mur łącznej długości ok. 18 km. Za murami na terenie getta początkowo znalazło się ok. 360 tysięcy Żydów, a po kilku miesiącach ich liczba zwiększyła się do ok. 460 tysięcy wskutek napływu żydowskich uchodźców i przesiedleńców z innych miejscowości. Wracali do getta warszawskiego w 1941 roku po rozpoczęciu wojny pomiędzy Niemcami a Związkiem Radzieckim również niektórzy Żydzi, którzy jesienią 1939 roku znaleźli się na wschodnich terenach Polski okupowanych przez ZSRR. Mury getta oddzielały Żydów z getta warszawskiego od reszty Warszawy. Utrudniały codzienne przemieszczanie się po terenie miasta – postawione zostały tak, że przegradzały ulice. Zasłaniały życie i cierpienie przed oczami świadków z aryjskiej strony, ale też sprawiały, że mieszkańcy getta nie mieli dostępu do swojego miasta po drugiej stronie. „Często patrzę na niebo i dochodzę do wniosku, że niebo w getcie jest również piękne i zachwycające, nie jest brzydsze niż niebo w Rzymie i gdzie indziej” – pisał 20 czerwca 1942 roku w getcie warszawskim Abraham Lewin w swoim dzienniku. „Jednego brakuje naszemu gettowemu niebu: nie ma horyzontu. Getto jest tak małe i otoczone murami i ruinami. Nie ma wolnego miejsca, aby oko mogło swobodnie objąć większe pole i zobaczyć szerszy kawałek nieba z horyzontem. Widzimy je jedynie tak, jak aresztowany ze swojej celi. To jest bardzo smutne i przygnębiające”.
Mury getta warszawskiego zostały w większości zniszczone w czasie likwidacji dzielnicy oraz w latach powojennych. W kilku miejscach jednak wciąż można zobaczyć zachowane fragmenty. Najczęściej są to ściany przedwojennych budynków czy mury żydowskiego cmentarza, które stały się granicą pomiędzy gettem a tak zwaną stroną aryjską, ale również mury wybudowane wiosną 1940 roku przez Judenrat (Radę Żydowską) na polecenie okupacyjnych władz niemieckich. Na niektórych z zachowanych murów w 2008 roku pojawiły się pomniki granic getta. Wtedy po raz pierwszy w sposób wyraźny we współczesnej Warszawie zostały zaznaczone granice zamkniętej dzielnicy. Na końcu przewodnika zamieszczamy listę wszystkich pomników granic getta wraz z mapą. Getto obejmowało jeden z najgęściej zabudowanych obszarów Warszawy, w tym ścisłe centrum miasta. Granice getta nieustannie się zmieniały – zarówno w czasie tworzenia dzielnicy, jak i po jej zamknięciu 16 listopada 1940 roku. Największa zmiana granic odbyła się rok po tym wydarzeniu – późną jesienią 1941 roku. By ograniczyć szmugiel żywności i innych towarów, granice przesunięto z wewnętrznych podwórek kamienic na środek ulic.
Ulica Chłodna była wtedy jedną z najważniejszych arterii komunikacyjnych w Warszawie i dzieliła getto na dwie części, „małe” na południu i „duże” na północy. Przejście z jednej części do drugiej odbywało się przez wąski przesmyk na skrzyżowaniu Chłodnej z Żelazną. Często dochodziło tam do scen przemocy wobec Żydów ze strony policji niemieckiej. W styczniu 1942 roku na polecenie Judenratu i za zgodą władz okupacyjnych na skrzyżowaniu wybudowano drewnianą kładkę, która umożliwiła względnie szybkie i bezpieczne przemieszczanie się pomiędzy tak zwanym małym a dużym gettem. Kładka istniała do połowy sierpnia 1942 roku. Przestała być potrzebna, gdy w wyniku tzw. Grossaktion, wielkiej akcji deportacyjnej w getcie warszawskim, małe getto zlikwidowano. W ciągu dwóch miesięcy, od 22 lipca do 21 września 1942 roku, Niemcy wywieźli z Warszawy do obozu zagłady Treblinka II ok. 265 tysięcy warszawskich Żydów. Na terenie getta pozostało ok. 50 tysięcy osób, z których część pracowała w niemieckich zakładach, tzw. szopach, a część – głównie dzieci i osoby starsze – przebywała na terenie dzielnicy nielegalnie. Po niedługim okresie względnego spokoju 18 stycznia 1943 roku Niemcy wznowili wywózki z getta. Mimo że napotkali spontaniczny opór ze strony Żydowskiej Organizacji Bojowej, która powstała w lipcu 1942 roku, wywieźli do Treblinki ok. 8 tysięcy osób. Ludność cywilna getta, spodziewając się następnych wywózek i likwidacji getta, zaczęła przygotowywać kryjówki. 19 kwietnia 1943 roku nad ranem niemieckie oddziały weszły na teren getta, by dokonać jego ostatecznej likwidacji. Zaskoczeni zbrojnym oporem dwóch organizacji, Żydowskiej Organizacji Bojowej i Żydowskiego Związku Wojskowego, wycofali się, ponosząc straty. Po pierwszych spektakularnych walkach na jednej z kamienic w getcie bojowcy ŻZW wywiesili flagi – polską, syjonistyczną oraz prawdopodobnie także trzecią, anarchistyczną. Były dobrze widoczne również za murem, informowały o oporze mieszkańców getta. Aktywna faza walk na terenie getta skończyła się po kilku dniach. Bojowcy ŻZW podjęli próbę wyjścia na tzw. aryjską stronę przez przygotowany wcześniej tunel. Członkowie ŻOB zeszli do bunkrów i prowadzili partyzancką walkę z Niemcami. 8 maja 1943 roku dowództwo i spora część bojowców i bojowniczek ŻOB popełnili zbiorowe samobójstwo w bunkrze przy ulicy Miłej 18, w którym ukrywali się wraz z ludnością cywilną. 10 maja 1943 roku pozostali bojowcy ŻOB wyszli kanałami po aryjskiej stronie Warszawy. Sześć dni później niemiecki generał Jürgen Stroop wysadził Wielką Synagogę na placu Tłomackie, co w jego mniemaniu symbolizowało koniec istnienia tzw. żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej, czyli getta warszawskiego i jego mieszkańców, choć życie w ukryciu po aryjskiej stronie oraz w ruinach getta trwało nadal.
Przygotowany przez nas przewodnik przeprowadzi Cię przez najważniejsze miejsca związane z historią życia i zagłady getta. Jeśli jesteś w Warszawie na krótko, wybraliśmy dla Ciebie najważniejsze obiekty do zobaczenia w kilka godzin. Jeśli masz więcej czasu, to możesz podążać za naszą opowieścią o małym i dużym getcie warszawskim i odkrywać historię miejsc, które mijasz na codziennych trasach. Czasami należy zajrzeć na tył nowego budynku, wejść w bramę lub pochylić się nad niezbyt widocznym napisem na chodniku, by zobaczyć ukrytą historię getta na tle współczesnej Warszawy. Podpowiemy Ci, gdzie jej szukać.
Fragment wstępu książki „Przewodnik po dawnym getcie warszawskim”
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach zadania “Getto w Warszawie – opowieść heroiczna”