Miriam Orleska (1900–1942)

Miriam Orleska urodziła się w 1900 roku w Warszawie. Od najmłodszych lat wykazywała talent aktorski, chętnie występując w szkolnych przedstawieniach. Mając 9 lat dołączyła do zespołu wybitnego reżysera teatralnego Dawida Hermana i zagrała rolę małego „Dawida” w sztuce „Mitn Szorm” na podstawie sztuki Szaloma Asza. Następnie studiowała w Instytucie Pedagogicznym, a także w tajemnicy przed rodziną, uczyła się gry aktorskiej na renomowanych kursach u Heleny Hryniewieckiej, Antoniego Bednarczyka i Aleksandra Zelwerowicza.

W 1919 roku rozpoczęła współpracę z Trupą Wileńską (Wilner Trupe) – awangardowym zespołem teatralnym występującym w języku jidysz. Na potrzeby pracy w zespole Orleska nauczyła się jidysz. Rok później, w 1920 roku, zagrała przełomową rolę Lei w „Dybuku” Szymona An-skiego w reżyserii Hermana. Spektakl, wystawiany w Teatrze Elizeum, okazał się ogromnym sukcesem i był prezentowany ponad 300 razy, także za granicą – m.in. w Niemczech, Austrii, Anglii czy Rumunii.

Dzięki roli Lei artystka zyskała międzynarodową sławę. Austriacki pisarz Robert Musil porównał Orleską do Eleonory Duse, nazywając ją „najpiękniejszą aktorką od czasu pojawienia się Duse na scenie”, dodając: „Chciałoby się zobaczyć tę aktorkę w wielkiej roli na scenie europejskiej, być może Desdemony”.

W kolejnych latach Miriam Orleska występowała w wielu sztukach, m.in. w „Kidusz Haszem” według Szaloma Asza, w reżyserii Michała Weicherta.

Inną znaczącą rolą była Porcja w spektaklu „Szejlok” – jidyszowym tłumaczeniu „Kupca weneckiego” Williama Szekspira, również w reżyserii Weicherta. Mojżesz Kanfer, w recenzji opublikowanej na łamach „Nowego Dziennika” (polskojęzycznej żydowskiej gazety), tak pisał o jej występie: „Bardzo miłą, wprost czarującą swym wdziękiem była pani Orleska, jako Porcja”. Z kolei Jakub Appenszlak w recenzji: Kupiec Wenecki Szekspira w Teatrze Trupy Wileńskiej („Nasz Przegląd” 1929, nr 62), napisał: „Najpiękniejsza była konstrukcja aktu III-ego w domu Porcji, której postać z niekłamanym wdziękiem i finezją, przy wręcz idealnej aparycji, odtwarzała p. Miriam Orleska.”

Kreacja Porcji w wykonaniu Orleskiej została uznana przez krytyków teatralnych za jedno z ważniejszych osiągnięć w historii teatru jidysz w Polsce. Podkreślano jej istotny wkład w przemianę wizerunku teatru żydowskiego w kierunku sceny ambitnej, prezentującej klasykę światowego dramatu, w tym dzieła Szekspira. Rola sceniczna aktorki była wyjątkowa również ze względu na wyrazistość interpretacji, siłę wyrazu i jej znaczenie. Wcielenie stworzone przez kobietę w silnie zdominowanym przez mężczyzn szekspirowskim teatrze żydowskim – pokazywało niezależność i odwagę artystyczną aktorki.

Artystka związana była z Trupą Wileńską przez kilkanaście lat, zarówno zawodowo, jak i prywatnie — z jej dyrektorem Mordechajem Mazo.

Aktor i reżyser Jonas Turkow, w swej książce „Farloszene sztern”, opisał Miriam Orleskę jako jedną z najpopularniejszych aktorek dwudziestolecia międzywojennego, cenioną zarówno w polskim, jak i żydowskim środowisku artystycznym. Doceniał jej urodę. Dzięki wysokiej kulturze osobistej oraz europejskiemu i obyciu, zyskała wielu fanów w środowisku teatralnym.

W 1930 zagrała główną rolę w sztuce „Czarne Getto” (jid. Szwarce geto), adaptacji dramatu Eugene’a O’Neilla „All God’s Chillun Got Wings”, przetłumaczonej z angielskiego na jidysz przez Jakuba Rotbauma, reżysera sztuki. Opowieść o dyskryminacji Afro-Amerykanów w Ameryce, w Polsce spełniała inną rolę: “Był rok 1930, nastroje i zamieszki antysemickie. I w Warszawie i w Wilnie studenci wieczorami atakowali Żydów, rozbijano sklepy żydowskie, trzeba było jakoś zaprotestować. Ta sztuka miała spełnić to zadanie” – pisał po wojnie Rotbaum.

Reżyser wspomina też, jak pewnego dnia wracając do domu z próby spektaklu “Czarne Getto”, on i Miriam Orleska zostali zaatakowani przez grupę studentów niosących laski pokryte żyletkami. Miriam została ciężko ranna, ale mimo poważnych obrażeń, zdołała wrócić na premierę.

Po wybuchu II wojny światowej i zamknięciu w getcie warszawskim, Orleska kontynuowała działalność artystyczną. Grała m.in. w teatrze Femina i Nowym Teatrze Kameralnym – zarówno po polsku, jak i w jidysz (była jedną z nielicznych aktorek łączących oba języki). Wystąpiła m.in. w cieszącym się niebywałym powodzeniem przedstawieniu „Matura”, w reżyserii Jonasa Turkowa.

Promowała także kulturę jidysz w getcie jako współzałożycielka podziemnej organizacji kulturalnej Jikor.  Jako urzędniczka w Żydowskiej Samopomocy Społecznej, badała sytuację materialną osób ubiegających się o pomoc. Pracowała również w kuchni ludowej Racheli Auerbach przy ulicy Leszno 40 od początku jej istnienia. Auerbach pisała o niej w swych wspomnieniach: Najbliższa z ostatniego okresu mojego w Warszawie przyjaciółka moja artystka Miriam Orleska (…).”

Latem 1942 roku, podczas Wielkiej Akcji likwidacyjnej, Miriam Orleska została deportowana do obozu zagłady w Treblince, gdzie została zamordowana.

Bibliografia:  

Polski Słownik Judaistyczny, tom 2, Warszawa 2003.
Auerbach R., Pisma z Getta Warszawskiego, Warszawa 2016.
Dąbrowska A., Żydowskie aktorki z Polski w rolach szekspirowskich w teatrze jidysz[w:] Studia Judaica 24 (2021).
Person K., Assimilated Jews in the Warsaw Ghetto. 1940-1943, Nowy Jork 2014.
Teatr Żydowski w Polsce, Kuligowska-Korzeniewska A., Leyko M. (red.), Łódź 1998.
Turkow I., C’était ainsi: 1939-1943, la vie dans le ghetto de Varsovie,  Paryż 1995.
Turkow I., Farloszene sztern, t. 1, Buenos Aires 1963.
Zylbercweig Z., Leksikon fun yidishn teater , Nowy Jork 1931.
Nasz Dziennik, nr 162, 1929.
Nasz Przegląd, nr 62, 1929.
Gazeta Żydowska, nr 32, 1942.