Jonas Turkow (15.02.1898 – 1.12.1988)

Wychował się w zamożnym, tradycyjnie religijnym domu w Warszawie. Jego ojciec, Naftali Hersz, był filantropem i założycielem fundacji pomagającej sierotom. Jonas porzucił religię jako nastolatek, uczęszczał do liceum, a następnie uczył się aktorstwa w szkole dramatycznej. Rozpoczął karierę aktorską w 1915 roku, grając w kilku teatrach żydowskich wraz z bratem Zygmuntem, również aktorem i reżyserem teatralnym. Oprócz Zygmunta również pozostali bracia – Icchak i Mark oraz siostra Ruta wybrali karierę sceniczną.

Jonas Turkow w roku 1938. Archiwum Ghetto Fighters House w Izraelu, z Kolekcji Jonasa Turkowa. 

W latach dwudziestych XX wieku przewodził trupom teatralnym i organizował tournée zespołu teatralnego Idy Kamińskiej po Polsce, co dawało mieszkańcom małych miasteczek możliwość poznawania sztuki. W jednej z grup teatralnych poznał aktorkę i piosenkarkę Dianę Blumenfeld, z którą ożenił się w 1923 roku.

W 1926 roku Turkow został zaproszony do objęcia stanowiska dyrektora artystycznego nowo powstałego Krokower Yidish Teater. Był to pierwszy jidyszowy teatr w Polsce który otrzymał dofinansowanie z urzędu miasta. Także pierwszy który zaadoptował na jidysz dzieła europejskiego teatru, m.in. Bena Jonsona, Georga Kaisera, Stanisława Wyspiańskiego.  W 1929 r. Jonas założył Warszawski Nowy Teatr Żydowski, a trzy lata później został dyrektorem nowego Vilner Yidisher Teater i wileńskiej szkoły teatralnej. Grał jednocześnie w filmach, zarówno w jidysz, jak i po polsku. W 1929 roku wyreżyserował film „In di Pojlishe Welder” („W polskich lasach”).

W momencie wybuchu wojny przebywał w Warszawie. Wraz z żoną Dianą i córką Margaritą (ur. 1933), znaleźli się w getcie. Rodzina mieszkała tam, przy ul. Nowolipie 53, a Jonas pracował w biurze przy ul. Orlej 6, gdzie kierował Centralną Komisją Imprezową (CKI) przy Żydowskiej Samopomocy Społecznej. CKI organizowało charytatywne wydarzenia kulturalne i zapewniało wsparcie finansowe oraz ochronę prawną artystom. Był jednym ze współpracowników „Oneg Szabat” – inicjatywy Emanuela Ringelbluma – w ramach której Turkow pracował nad upamiętnieniem wydarzeń w getcie warszawskim

Oprócz pracy w CKI był w getcie aktywnym aktorem i reżyserem – współpracował z Teatrem Femina, Nowym Teatrem Kameralnym, Melody Palace, a także w ramach JIKOR (podziemne stowarzyszenie popularyzujące kulturę jidysz) . W listopadzie 1941 roku w Głównej Bibliotece Judaistycznej przy ulicy Tłomackie 5 odbyła się premiera sztuki „Freuda teoria snów” z Turkowem i Blumenfeld w rolach głównych. Oboje grali w tej sztuce przed wojną, odnosząc sukcesy. Tym razem, pod wpływem niemieckiej cenzury, spektakl wystawiono pod tytułem „Dialogi komiczne Żyda, Zygmunta Freuda”. W marcu 1942 w Teatrze Femina odbyła się premiera sztuki Ladislawa Fodora „Matura” w reżyserii Jonasa Turkowa, w której główną rolę zagrała również żona Turkowa. W „Gazecie Żydowskiej” w rubryce teatralnej czytamy: „Nieopisanym powodzeniem cieszy się wystawiona głośna sztuka W. Fodora ‘Matura’. Co wieczór sala przepełniona jest tłumami publiczności, tak przepięknego przedstawienia dawno już Dzielnica nasza nie widziała. Całość po mistrzowsku wyreżyserował Jonas Turkow”.

Turkow na planie filmu” Der Łamed-wownik” (Jeden z Trzydziestu Sześciu Sprawiedliwych), zrealizowanego przez H. Szaro w 1925 r. Archiwum Ghetto Fighters House w Izraelu, z Kolekcji Jonasa Turkowa.

Przeżył on chwile grozy na Umshlagplatzu , po tym jak jego żonę i córkę skazano na deportację z getta podczas selekcji. W lipcu 1942 po rozpoczęciu Wielkiej Akcji, Turkow i jego żona znaleźli pracę w szopie przy ulicy Mylnej. W czasie selekcji odbywającej się na dziedzińcu szopu pozwolono Jonasowi pozostać w getcie, jego żonę i córkę skazano jednak na deportację. Turkow nie chciał się rozdzielać z rodziną i poprosił czy może iść z nimi . Podczas marszu na Umschagplatz w pewnym momencie zauważył znajomego policjanta i pchnął swą 9-letnią córkę Margeritę w jego kierunku, krzycząc „Ratuj ją”.

Policjant wziął Margaritę za rękę i poprowadził w odwrotnym kierunku. Następnie Jonas i Diana znaleźli się na Umschlagplatzu. Jednakże szef dzielnicowej policji żydowskiej dostrzegł ich wśród ludzi, wyciągnął stamtąd i ukrył w szpitalu znajdującym się obok placu. Kilka godzin później, patrząc przez okno szpitala z widokiem na Umschlagplatz, Diana nagle zauważyła Margaritę w tłumie czekającym na deportacje. Po histerycznych krzykach Diany w szpitalu znaleziono mężczyznę, któremu udało się uratować dziecko.

Wkrótce małżeństwo Turków zaczęło organizować ewakuację dziewczynki z getta. Margerita przeżyła wojnę dzięki pomocy Ireny Sendler, która znalazła dla niej kryjówkę. Diana Blumenfeld także wyszła z getta, i przez krótki czas mieszkała z Margaritą. Jonas pozostał w getcie dłużej , brał udział w powstaniu. Opisuje, że przed powstaniem zakopał w getcie na ulicy Mylnej skrzynię zawierającą dokumenty, wspomnienia z getta i listy rodzinne, które udało mu się odnaleźć po wojnie. Po powstaniu w getcie przedostał się na drugą stronę muru i trafił do obozu pracy na Grochowie, skąd udało mu się uciec. Następnie małżeństwo Turkow ukrywało się w Zielonce pod Warszawą. Po wkroczeniu Rosjan do Warszawy odnaleźli córkę.

Po wojnie Jonas wyjechał do Lublina, gdzie został przewodniczącym Żydowskiego Związku Literatów, Dziennikarzy i Artystów w Polsce. Prowadził pierwsze programy radiowe w języku jidysz, m.in. dla osób poszukujących bliskich, którzy zaginęli na skutek wojny. Od 1945 roku był związany z Centralnym Komitetem Żydów Polskich, a zwłaszcza z Sądem Społecznym CKŻP powołanym w celu „oczyszczenia społeczeństwa żydowskiego od ludzi, którzy w ten czy inny sposób współpracowali z władzami hitlerowskimi w czasie okupacji”. Turkow zeznawał jako świadek oskarżenia w kilku sprawach, m.in. przeciwko piosenkarce Wierze Gran.

W roku 1946 Jonas i Diana podróżowali po Europie, organizując i występując w przedstawieniach dla ocalałych z Holokaustu przebywających w obozach dla osób przemieszczonych po II wojnie światowej. W 1947 roku Turkow i jego rodzina wyjechali do Nowego Jorku, gdzie występował w teatrach, m.in. w antyhitlerowskim dramacie „Profesor Mamlock” wystawianym przez Teatr Miejski Landsberg. Pracował również jako archiwista YIVO Institute for Jewish Research – największym na świecie ośrodku badań nad językiem jidysz. W 1966 roku przeprowadził się z rodziną do Izraela, gdzie pisał książki, publikował artykuły w prasie i organizował wystawy poświęcone Holokaustowi.

Turkow i Blumenfeld w sztuce teatralnej „Freuda teoria snów” w getcie warszawskim. Archiwum Ghetto Fighters House w Izraelu, z Kolekcji Jonasa Turkowa. 

Jest autorem kilkunastu książek, w tym trzech tomów wspomnień z getta warszawskiego, które stanowią kopalnię wiedzy o wydarzeniach, ludziach i miejscach getta; a także dwutomowego słownika biograficznego ludzi teatru jidysz zamordowanych w Holokauście. M.in. Azoj es Iz gewen (jid., Tak to było); Farłoszene sztern (jid., Zgasłe gwiazdy) oraz Noch der bafrajung – zichrojnes (jid., Po wyzwoleniu – pamiętniki).  Zmarł w 1988 roku w Tel Awiwie.

Bibliografia

• Bułat M, „Krakowski Teatr Żydowski: między szundem a sztuką”, Kraków 2000
• Stowarzyszenie Dzieci Holocaustu, „Dzieci Holocaustu Mówią” vol 5,  Warszawa 2014
• „Archiwum Ringelbluma”, tom 5, czesc I, Warszawa 2011
• Archiwum GFH, Jonas Turkow Collection, N 30845, 39483, 30942, 30863
• PAN, „Teatralia na łamach ‘Gazety Żydowskiej’ (1940–1942)” https://journals.pan.pl/Content/127132/PDF/2023-01-RHPP-01.pdf
• Gabriel Finder, „Proces Szepsla Rotholca a polityka kary w następstwie Zagłady” w Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 2
• AŻIH, „Spuścizna Jonasa Turkowa Lata: 1922-1946”, S/364