Hersz Wasser (13.06.1910 – 1980) 

Hersz Wasser, syn Lejba i Estery z domu Podlaskiej, urodził się 13 czerwca 1910 r. w Suwałkach.  W 1929 r. ukończył liceum Laor, a trzy lata później – Wyższą Szkołę Handlową w Warszawie (dzisiejsza Szkoła Główna Handlowa), uzyskując tytuł magistra nauk ekonomicznych. Po studiach przeprowadził się do Łodzi, gdzie pracował jako księgowy i aktywnie włączał się w działalność polityczną. Jak członek Poalej Syjon-Lewicy – tj. Żydowskiej Socjalno-Demokratycznej Partii Robotniczej, kierował biblioteką partyjną im. Bera Borochowa. Przez 5 lat był sekretarzem sekcji ekonomiczno-statystycznej łódzkiego oddziału Żydowskiego Instytutu Naukowego YIVO. W grudniu 1939 r. (a więc jeszcze przed utworzeniem łódzkiego getta) Wasser ożenił się Blumą Kirszenfeld i wraz z nią przeprowadził się do Warszawy, gdzie pozostając w środowisku lewicowych syjonistów, zaangażował się w żydowskie życie społeczne.

Po przyjeździe do Warszawy Wasser szybko nawiązał kontakt z Emanuelem Ringelblumem, który rozpoczynał prace przy swoim projekcie dokumentowania dziejów Żydów pod okupacją. Z czasem zaczął on pełnić, obok Eliasza Gutkowskiego, funkcję sekretarza grupy „Oneg Szabat”. Do jego zadań należało m.in. zdobywanie dokumentów do zbioru Archiwum, porządkowanie ich i sporządzanie wykazów zebranych materiałów, rekrutowanie współpracowników. Wraz z Ringelblumem i Gutkowskim opracowywał również plany badawcze, konspekty i kwestionariusze. Na potrzeby Podziemnego Archiwum Getta Warszawskiego Wasser wykorzystywał także swoją pracę w Centralnej Komisji Uchodźców. Sporo czasu spędzał na rozmowach z przesiedleńcami, z których notatki miały w przyszłości stać się podstawą do opracowań na temat zagłady społeczności żydowskich spoza Warszawy.

Między grudniem 1940 r. a lipcem 1942 r. prowadził dziennik, w którym opisywał otaczającą go rzeczywistość. „Nie chce się pisać o sobie – jestem po prostu szczęśliwy, że dzień mija przy aktywnej pracy społecznej. Już o 8 rano idę do mojej pracy w Centralnej Komisji Uchodźców. Ta działalność jest tak wielobarwna i wszystko pędzi, jakby tysiące diabłów goniło”. 

Wiosną 1942 roku do getta warszawskiego zaczęły docierać informacje o masowych egzekucjach Żydów w Chełmnie nad Nerem i wywózkach z Lublina, które rozpoczęły akcję „Reinhardt” (akcję, której celem było wymordowanie ludności żydowskiej z pięciu dystryktów Generalnego Gubernatorstwa – warszawskiego, radomskiego, krakowskiego, lubelskiego i galicyjskiego). Hersz Wasser i Eliasz Gutkowski zaczęli wtedy redagować biuletyny, które Wasser nazywał „biuletynami serwisu prasowego Oneg Szabat” – raporty dokumentujące ludobójstwo były następnie wysyłane do Londynu.

W lipcu 1942 r., rozpoczęła się akcja deportacyjna z getta warszawskiego.  Najprawdopodobniej to właśnie Hersz Wasser przenosił materiały Podziemnego Archiwum Getta Warszawskiego do kryjówki w piwnicy szkoły im. Borochowa przy ulicy Nowolipki 68. Dzięki temu znał miejsce ich przechowywania i mógł po wojnie kierować pracami wydobywczymi. Zarówno Herszowi jak i jego żonie, Blumie, udało się przeżyć wywózki – razem z innymi członkami „Oneg Szabat” znaleźli zatrudnienie w szopie stolarskim Ostdeutsche Bautischlerei-Werkstätten GmbH, którym kierował Aleksander Lejb Landau, współpracownik konspiracji. Wiosną 1943 roku, Wasserowie przedostali się na tzw. stronę aryjską.

W kwietniu 1943 r. Wasser uciekł z transportu do obozu pracy w Trawnikach i jako Henryk Wodnicki ukrywał się wraz z żoną w Warszawie. Nawet po opuszczeniu getta kontynuował pracę na rzecz Archiwum, dokumentując żydowskie doświadczenie pod okupacją: zbierał i kopiował zapiski innych ukrywających się Żydów (nazywane przez niego „paczkami wspomnieniowymi”), tworzył materiały dotyczące funkcjonowania szopów i przebiegu powstania w getcie warszawskim – część jego opracowań była wysyłana do londyńskiej Delegatury Rządu RP na Kraj.

Powstanie warszawskie Wasserowie przeżyli w bunkrze przy ul. Suwalskiej, ukrywając się wraz z Polą Elster, Herszem Berlińskim i Eliahu Erlichem. We wrześniu 1944 r. bunkier został zdekonspirowany – wszyscy poza Herszem i Blumą zginęli.

Po wojnie Wasser aktywnie działał na rzecz odrodzenia się żydowskiego życia społecznego. Był członkiem władz Centralnego Komitetu Żydów w Polsce oraz kierownikiem warszawskiego oddziału Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej. Z ramienia Poalej Syjon-Lewicy uzyskał mandat w Stołecznej Radzie Narodowej. Kontynuował również działalność naukową: zajął się m.in. opracowaniem tematu Polaków ukrywających Żydów i przygotowywał ekspertyzy na potrzeby procesów przestępców wojennych. Przede wszystkim jednak zabiegał o wydobycie Archiwum. Gdy 18 września 1946 r. odnaleziono jego pierwszą część, Wasser koordynował prace nad identyfikacją i weryfikacją dokumentów.

Wydobycie Archiwum Ringelbluma fot. Ghetto Fighters’ House

Przygotowywał się również do wyjazdu z Polski. W 1946 r. podpisał umowę z YIVO w Nowym Jorku, gwarantującą mu posadę wykładowcy i badacza Zagłady polskich Żydów. W 1947 r., obawiając się o dalsze losy Archiwum, Wasser potajemnie wysłał do YIVO przeszło 240 dokumentów, z których większość stanowiły materiały z AR, w tym m.in. relację Szlamy Bera Winera z obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem i raport Gehenna Żydów polskich pod okupacją hitlerowską. Znajdują się one tam do dzisiaj, stanowiąc część „Kolekcji Wassera”.

Pomimo starań Wasserowi nie udało się wyjechać do Stanów Zjednoczonych. W 1950 roku wraz z żoną i córką wyemigrowali do Tel Awiwu, gdzie został dyrektorem założonego przez siebie Instytutu Badań nad Żydowskim Ruchem Robotniczym im. Emanuela Ringelbluma. Zmarł 1980 r.