Helena Ostrowska (1902–1944)

Urodziła się 15 marca 1902 roku w Pajęcznie (obecnie w województwie łódzkim). Wychowała się w zamożnej, zasymilowanej rodzinie żydowskiej, córka Abrama i Dwojry. Miała trójkę rodzeństwa: Joska, Henryka i Irenę.  Nie znała jidysz, posługiwała się jedynie językiem polskim. Wyszła za mąż za lekarza Gustawa Zuckerwara, z którym miała córkę Joasię urodzoną w 1940 roku.

Była absolwentką konserwatorium muzycznego w Warszawie, gdzie kształciła się jako śpiewaczka operowa. W latach 30. XX wieku zyskała uznanie jako artystka, występując jako śpiewaczka m.in. w Filharmonii Łódzkiej, koncertowała także za granicą.

Helena Ostrowska | „Głos poranny. Dodatek ilustrowany” 1932 r.

W getcie warszawskim mieszkała z rodziną przy ulicy Żelaznej 74, gdzie jej mąż prowadził gabinet lekarski. We wrześniu 1941 roku w Teatrze Femina odbyła się premiera operetki „Księżniczka Czardaszka”, w której Ostrowska grała główną rolę. Akcja popularnej na scenach światowych operetki E. Kalmana, w reżyserii Edmunda Minowicza przeniosła się do getta, między ulice Sienną a Leszno. W recenzji teatralnej na łamach „Gazety Żydowskiej” napisano:

„W tytułowej roli ukazała się p. Helena Ostrowska, która dotychczas znana była jedynie jako śpiewaczka, obecnie po raz pierwszy wystąpiła na scenie. Debiut ten zaliczyć należy do szczęśliwych. Panią Ostrowską, obdarzoną mezzosopranem o wybitnym zacięciu operowym, przyjęła publiczność b. serdecznie”. Operetka ta cieszyła się w getcie niebywałym powodzeniem, spektakle odbywały się codziennie przez wiele miesięcy.

Występowała również na imprezach charytatywnych jak i okolicznościowych organizowanych na cześć poszczególnych artystów w getcie.  Po koncercie na rzecz Pomocy Zimowej, jaki miał miejsce w styczniu 1942 r.,  recenzent „Gazety Żydowskiej”, chwalił zdolności wokalne śpiewaczki:

„Że istnieje jeszcze prawdziwa sztuka muzyczna […] udowodniła pani Helena Ostrowska, która wystąpiła po raz pierwszy po długiej, chorobą spowodowaną przerwą. […] wykazała, iż należy do bardzo niewielu śpiewaczek naszej Dzielnicy, które łączą doskonale wyszkolony materiał głosowy z darem prawdziwie muzykalnej interpretacji. P. Ostrowska wykonała wielką arję Santuzzy z opery <<Cavalleria Rusticana>> Mascagniego oraz popularną pieśń Kocham cię, Griega”.

Jako solistka śpiewała na cotygodniowych wieczorach kameralnych w sali „Gospody Artystów” -przy Orlej 6, a także na koncertach Żydowskiej Orkiestry Symfonicznej. W czerwcu 1942 roku Helena zagrała tytułową rolę Odetty w operetce „Bajadera”, w Teatrze Femina. Operetkę wystawiono z wielkim przepychem – ze specjalnie powiększoną orkiestrą, chórem męskim i damskim, baletem, i świetną obsadą. Przedstawienia odbywały się codziennie, przez miesiąc, do czasu rozpoczęcia Wielkiej Akcji deportacyjnej getta.

W styczniu 1943 r. jej mąż został zamordowany podczas drugiej akcji likwidacyjnej getta. Helena z córką następnie wydostała się z getta wychodząc kanałami. „Oszukana przez opłaconego przewodnika, błądziła z dzieckiem po kanałach, aż cudem udało jej się wyjść przy pomocy nieznanych ludzi” – tak o jej wyjściu z getta wspominała Stefania Grodzieńska.

Po opuszczeniu getta ukrywała się przez ponad rok z kilkoma innymi osobami, m.in. pisarką i aktorką Stefanią Grodzieńską i jej mężem, komediopisarzem Jerzym Jurandotem, w domu Zofii i Gabriela Kijkowskich w Gołąbkach koło Warszawy. W wydanych po wojnie wspomnieniach Grodzieńska wspomina, że dzięki Helenie życie kulturalne Gołąbek ożywiło się niezmiernie, w jednym z pokoi stał fortepian, przy którym wieczorami siadała Helena, by grać i śpiewać.  Helena uczyła też wszystkich ukrywających się domowników śpiewać.

„Od początku wojny nikt z nas nie słyszał muzyki […] Cały dzień czekaliśmy na te wieczory.  Hela miała ogromnie dużo kobiecości i wdzięku. Widzę ją, jak siedzi przy fortepianie, przechylając w naszą stronę blond głowę uczesaną w koronę z warkocza, i śpiewa arie operowe, pieśni Moniuszki, gra Szopena. Potem wszyscy razem z nią śpiewaliśmy piosenki wojskowe, legionowe, przedwojenne przeboje, przywołując tak niedawną, utraconą rzeczywistość”.

Helena ukrywała się po wyjściu z getta „na aryjskich papierach” pod zmienionym nazwiskiem jako Irena Maria Jabłońska, a jej córka jako Zosia. Co rano kazała powtarzać dziecku: „Nazywam się Zosia Jabłońska, mama ma na imię Irena, taty nie pamiętam, umarł przed wojną”.

W 1944 roku, 17 marca dom w Gołąbkach został otoczony przez grupę Niemców, którzy następnie wkroczyli do środka. W domu znajdowało się wtedy sześć osób. Grodzieńska i Jurandot skutecznie odegrali postacie lokalnych wieśniaków i zdołali przekonać gestapowców, że nie są Żydami. Nie udało się to jednak Helenie. „Miała »dobry wygląd«, miała dokumenty, ale jeszcze raz sprawdziła się teoria Franciszka, że nie rysy twarzy, tylko wyraz decyduje o rozpoznaniu »pochodzenia«. Z tą bladością, przerażeniem w oczach, opuszczonymi kącikami ust nie mogła budzić wątpliwości” – wspominała Stefania Grodzieńska. Mała Joasia powtarzała w kółko: nazywam się Zosia Jabłońska, mama ma na imię Irena… Niemcy jednak nie uwierzyli mamie i córce, pobili Helenę, wyprowadzili je z domu i zawieźli obie na Pawiak. Zostały tam rozstrzelane tego samego dnia.

Stefania Grodzieńska nazwała swoją urodzoną po wojnie córkę Joanna, na pamiątkę 4-letniej (w momencie śmierci) córeczki Heleny Ostrowskiej.

W 1999 roku Grodzieńska opublikowała wiersz napisany przez Ostrowską, znaleziony w jej rzeczach w dniu aresztowania Heleny przez gestapo:

Moje dziecko jest takie maleńkie

Nie umie jeszcze czytać i pisać,

Ale wie, co musi powiedzieć,

Kiedy ktoś ją o imię zapyta.

Ona skłamie, choć wie: to nieładnie.

I ten problem nurtuje ją skrycie…

Ale skłamie, bo będzie próbować

Ratować swe biedne życie.

Bibliografia: 

• Makower, Pamiętnik z Getta Warszawskiego, Wrocław 1987
• Stefania Grodzieńska, Urodził Go Niebieski Ptak, Warszawa 1988
• Leon Błaszczyk, Żydzi w kulturze muzycznej ziem polskich w XIX i XX wieku. Słownik biograficzny, Warszawa 2014
• Ring. I/657/2
• „Gazeta Żydowska 1940”, nr 38
• „Gazeta Żydowska” 1941, nr 91
• „Gazeta Żydowska 1942”, nr 4,
• „Gazeta Żydowska 1942”, nr 17
• „Gazeta Żydowska” 1942, nr 40
• „Gazeta Żydowska” 1942, nr 42
• „Gazeta Żydowska” 1942, nr 46,
• „Gazeta Żydowska” 1942, nr 8