„Cały transport pojechał do Bełżca” | Getto w Rzeszowie

Choć Żydzi osiedlali się w Rzeszowie już od średniowiecza, ich społeczność zaczęła wyraźniej rozrastać się dopiero od XVI w. Podobnie jak w większości miast Rzeczpospolitej, sytuacja Żydów na przestrzeni wieków bardzo się zmieniała. Okresy względnej tolerancji przeplatały się z tymi, w których wprowadzano liczne ograniczenia. Jednym z dotkliwszych przepisów był zakaz posiadania przez Żydów nieruchomości w obrębie starego miasta  – przez co zamieszkiwali poza jego granicami. Większość rzeszowskich Żydów utrzymywało się z rzemiosła i handlu. Od XVII w. współtworzyli osadę tzw. Nowe Miasto (dziś okolice Placu Wolności), gdzie najczęściej zamieszkiwali. Tam też z czasem powstawały ważne dla życia religijnego obiekty: mykwa, synagoga oraz cmentarz żydowski. Jako społeczność religijna podlegali najpierw pod gminę lwowską, później przemyską, z czasem zaś utworzona została oddzielna gmina w Rzeszowie. Społeczność żydowska rozwijała się w kolejnych wiekach. W okresie zaborów, po uzyskaniu autonomii przez Galicję, Żydzi otrzymali takie same prawa jak pozostali mieszkańcy miasta. Rozwój przemysłu i handlu wpłynął także na wzrost liczebności społeczności żydowskiej. Pod koniec XIX w., w mieście żyło już blisko 6 tys. Żydów. Prowadzili zarówno działalność gospodarczą, jak też liczne organizacje i stowarzyszenia polityczne, kulturalne, religijne i oświatowe.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r., Rzeszów znalazł się w granicach województwa lwowskiego. Fala antysemickiej przemocy, która dotknęła region w tamtym czasie, nie ominęła również Rzeszowa. 3 maja 1919 r. grupa osób zebrała się przed domem burmistrza miasta dr. Romana Krogulskiego z żądaniem wydania produktów z darów amerykańskich, które według pogłosek miały zostać przesłane dla ludności żydowskiej. Kiedy burmistrz zaprzeczył, tłum rozpoczął rozruchy, przerywając kordon wojskowy na moście na rzece Wisłok i przystępując do plądrowania sklepów żydowskich. Część osób wtargnęła do synagogi i dokonała tam znacznych zniszczeń. Rabunek trwał także nocą. Służby porządkowe starały się odbierać ukradzione przedmioty, aresztowano też wielu uczestników zajść. Następnego dnia od rana ludność ponownie przystąpiła do grabieży. W wyniku pogromu raniono ok. 100 osób, obrabowano ok. 200 mieszkań i 50 sklepów żydowskich. Szkody szacowano na przeszło milion koron. W raportach brak informacji o ofiarach śmiertelnych wśród Żydów, wiadomo natomiast, że zginął jeden z uczestników pogromu.

Pomimo międzywojennego antysemityzmu, społeczność rzeszowskich Żydów dalej się rozwijała: w 1921 r. w Rzeszowie mieszkało ok. 11,5 tys. Żydów, na blisko 25 tys. ogółu zameldowanych tam osób. Lokalna społeczność żydowska przejawiała dużą aktywność kulturalną i polityczną. Działały tu Żydowskie Towarzystwo Muzyczne i Dramatyczne, Żydowski Związek Akademicki Makabea, a także Żydowskie Towarzystwo Szkoły Ludowej. Miasto było silnym ośrodkiem partii i ugrupowań syjonistycznych. Żydzi uczestniczyli bardzo aktywnie w życiu gospodarczym miasta. Trudnili się głównie handlem i rzemiosłem. W mieście działały Stowarzyszenie Rękodzielników Żydowskich oraz oddział Centralnego Związku Rzemieślników Żydów w Polsce. Funkcjonowało kilka banków i liczne żydowskie przedsiębiorstwa. Na terenie gminy znajdowały się dwie synagogi, mykwa, cmentarze żydowskie, bet ha-midrasz (dom nauki), szpital oraz przytułek dla starców i sierociniec. U progu II wojny światowej w Rzeszowie przebywało ok. 13 tys. Żydów.

9 września 1939 r. Rzeszów został zajęty przez armię niemiecką. Szacuje się, że w pierwszych tygodniach wojny miasto opuściło około 5 tys. Żydów. Większość z nich uciekła w kierunku wschodnim, mając nadzieję, że tam będą bezpieczniejsi. W połowie października 1939 r. Niemcy zdewastowali synagogi i domy modlitwy, a częściowo także znajdujące się w centrum miasta cmentarze. Wkrótce pozostali w Rzeszowie Żydzi zostali objęci antysemickim prawodawstwem wprowadzonym przez Niemców w Generalnym Gubernatorstwie. Ograniczano im swobody obywatelskie, dostęp do środków finansowych i majątkowych, zawodów; zakazywano sprawowania kultu i udziału w szkolnictwie, a z czasem oznakowano ich poprzez nakaz noszenia opasek z gwiazdą Dawida. Ocalały z Zagłady lekarz Ascher Heller tak wspominał początek niemieckiej okupacji: „Do Żydów zastosowały władze niemieckie coraz to inne ograniczenia i represje. Początkowo wolno było Żydom chodzić tylko jedną stroną chodnika, później tylko jezdnią i tylko w pewnych porach dnia. Na ulicach napadano na Żydów i bito”. Wraz z kolejnymi miesiącami okupacji ich sytuacja pogarszała się.

Gubernatorstwa oraz z terenów wcielonych do Rzeszy. Heller wspominał: „4 grudnia 1939 r. przybyło do Rzeszowa 2000 Żydów wygnanych z Kalisza. Żydostwo rzeszowskie stworzyło dla nich pomoc udzielając masowych kwater i bezpłatnych obiadów dla biedniejszych. Nie można jednak było zaradzić ogólnej nędzy, jaka między tymi uchodźcami panowała, tym bardziej, że nie było żadnej możliwości produktywizacji tych mas uchodźców. Miejscowa ludność żydowska również nie miała wielkich możliwości. Kupcom, którym szczęśliwym trafem nie zrabowano towaru, narzucono zarząd powierniczy ich przedsiębiorstwa, a zarządcą był przeważnie Niemiec”. Ważny jest wspomniany w relacji Hellera element empatii i wsparcia kierowany wobec przesiedlanych, pomimo trudnego położenia miejscowej ludności.

Pod koniec października 1939 r. w Rzeszowie powołano Radę Żydowską tzw. Judenrat na czele której stanął adwokat Bernard Kleinman. Z czasem władze okupacyjne ustanowiły godzinę policyjną dla Żydów, wydały także zakaz opuszczania miejsca zamieszkania. 13 września 1940 r. grupę około 300 osób, głównie młodych mężczyzn wywieziono do pracy w kamieniołomach w pobliżu Zakopanego. Ci, którzy pozostali w mieście doświadczali coraz to nowych szykan. Z każdym kolejnym miesiącem wojny pogorszeniu ulegały warunki życia. Ludzie cierpieli z powodu ciasnoty, braku odpowiedniej ilości żywności, niedoborów w odzieży, a zimą w związku z problemami z ogrzaniem domów i mieszkań. Osłabieni, wycieńczeni pracą zapadali na różne choroby, popadali też w apatię, coraz mniej wierząc w poprawę losu.

W grudniu 1941 r. utworzono w Rzeszowie getto. Początkowo trafiło do niego według różnych szacunków ok. 11-16 tysięcy Żydów, w tym kilka tysięcy osób spoza Rzeszowa (deportowanych tam m.in. z Łodzi, Kalisza oraz okolicznych miejscowości). 10 stycznia 1942 r. rzeszowskie getto zostało zamknięte. Obejmowało ono 24 ulice, m.in. Gałęzowskiego, Słowackiego, Króla Kazimierza, Baldachówka, Szpitalną, Mickiewicza, a także dwa place. Na teren dzielnicy prowadziły trzy bramy wjazdowe. Getto było strzeżone przez funkcjonariuszy policji niemieckiej, polskiej, a od wewnątrz także żydowskiej służby porządkowej. By przeciwdziałać ogromnej biedzie i chorobom podejmowano różne inicjatywy pomocowe. Powołano oddział Żydowskiej Samopomocy Społecznej, który udzielał wsparcia ok. 2500 osobom dziennie oraz prowadził dwie ogólnodostępne kuchnie. Wydawano m.in. ciepły posiłek, a dzięki wsparciu z zagranicy przekazywano też odzież i środki medyczne. Utworzono także mały szpital. Jego funkcjonowanie było ograniczone ze względu na niewielką liczbę łóżek oraz sprzętu. By utrudnić i tak ciężką egzystencję, Niemcy terroryzowali Żydów poprzez egzekucje i niespodziewane akcje. 28 kwietnia 1942 r. niemieccy policjanci zastrzelili na ulicach miasta około 30 Żydów, 12 maja grupę około 250 Żydów wywieźli z miejscowego więzienia a następnie rozstrzelali w pobliżu Nowej Wsi koło Kolbuszowej. Podobnych akcji było znacznie więcej.

Od końca czerwca 1942 r. getto stało się ośrodkiem koncentracji Żydów z okolicznych mniejszych gett: z Błażowej, Czudca, Głogowa Małopolskiego, Kolbuszowej, Leżajska, Łańcuta, Niebylca, Sędziszowa Małopolskiego, Sokołowa Małopolskiego, Strzyżowa i Tyczyna. Anna Selinger, Ocalała z Zagłady, relacjonowała: „Warunki w getcie podobne jak w innych gettach – ciasnota, głód, który spotęgował się, gdy z sąsiednich miasteczek skupiono Żydów w Rzeszowie. Pomieszczono ich w barakach, gdzie cierpieli okrutny głód i utrzymywali się po największej części z żebraniny. Były to pierwsze ofiary wysiedlenia”. Rzeczywistość była jednak bardziej przytłaczająca. Wielu ludzi nie miało gdzie nocować i spali w piwnicach, na strychach, a nawet na ulicach. Wczesnym latem 1942 r. w getcie przebywało łącznie ok. 23 tys. Żydów. Hanka Gross wspominała: „Podczas okupacji byłam w Rzeszowie w getcie. Ze wszystkich miasteczek okolicznych spędzono Żydów do getta rzeszowskiego. Po jakimś czasie zażądali horrendalnego okupu, grożąc że w razie niezłożenia kontrybucji, wysiedlą podobnie jak w Tarnowie. Wtedy złożono okup, biedniejsi oddali resztki mienia, wierząc w niemieckie kłamstwa, że to ich uratuje”. Kontrybucja za utrzymanie getta miała wynosić milion złotych.

Likwidacja rzeszowskiego getta, podobnie jak innych skupisk na terenie Generalnego Gubernatorstwa, została przeprowadzona w ramach Akcji „Reinhardt” latem 1942 r. Ze względu na wielkość getta oraz jego umiejscowienie, przeprowadzono ją etapami. Deportacje miały miejsce: 7-8 lipca, 11 lipca, 14-15 lipca i 17-18 lipca.  Pierwsza akcja wysiedleńcza do obozu zagłady w Bełżcu odbyła się 7 lipca 1942 r. Żydów spędzono na punkt zborny, gdzie Niemcy przeprowadzili selekcję. Jak wspominali ci, którzy przeżyli te wydarzenia, akcja miała brutalny i krwawy przebieg. Hanka Gross relacjonowała: „W kilka dni później wezwali Judenrat by wysegregowali wszystkich Żydów nieposiadających pieczątek pracy. Mieli się stawić nazajutrz, na Sammelstelle, z bagażem 25 kg, skąd mieli zostać przesiedleni rzekomo na wschód. Na placu uwijał się Pawlu z rewolwerem w ręku, obchodził nieszczęśliwych, strzelał gdzie popadło. […] Cały transport pojechał do Bełżca”. Tych, których uznano za bezproduktywnych – dzieci, osoby starsze i chore wywieziono poza teren getta. Najprawdopodobniej trafili do lasów pod Głogowem Małopolskim, gdzie zostali rozstrzelani. Szacuje się, że w samym mieście zamordowano ok. 300 osób, a z Rzeszowa do obozu zagłady w Bełżcu wywieziono blisko 2 tysięcy osób. Takie działania powtarzały się w kolejnych dniach lipca 1942 r. Anna Selinger wspominała o wyselekcjonowanych do transportu: „Ludzie szli z tobołami, bo pozwolono im wszystko zabrać, a Niemcy strzelali po drodze do starców i słabszych, którzy nie mogli nadążyć, a dzieciom roztrzaskiwali główki. Był okrutny upał. Ludzie stłoczeni siedzieli na małej przestrzeni do wieczora bez kropli wody, a esesmani znęcali się nad ofiarami do tego stopnia, że nawet ze strony Niemców odzywały się głosy współczucia”. Szacuje się, że latem 1942 r. z Rzeszowa do obozu zagłady w Bełżcu wywieziono ok. 16 tys. Żydów. Bliżej nieokreśloną grupę rozstrzelano na miejscu i w okolicach miasta.

Po deportacjach i egzekucjach pozostało w mieście około 5-6 tys. Żydów. Teren getta znacząco zmniejszono i odtąd obejmowało ono obszar między ulicami Baldachówką i Kaczmarską. 7 sierpnia 1942 r. ok. 1000 Żydów przeniesiono do obozu w Pełkiniach. Część z nich deportowano później do Bełżca, a pozostali trafili do obozu pracy przymusowej na Lisiej Górze w Rzeszowie. Ostatnie wysiedlenie ludności żydowskiej do Bełżca nastąpiło 15 listopada 1942 r., kiedy to wywieziono około 1500 młodych mężczyzn i kobiet. W getcie zostało wówczas około 3 tysiące Żydów. W listopadzie 1942 r. okupanci wskazali getto w Rzeszowie jako jedno z pięciu tzw. gett szczątkowych w dystrykcie krakowskim. W grudniu 1942 r. przywieziono tu około 1000 Żydów z likwidowanych gett w Dukli, Krośnie, Sanoku i Jaśle. Ostateczna likwidacja getta w Rzeszowie nastąpiła 2 i 3 września 1943 r. Część osób deportowano do KL Auschwitz, część do obozu pracy w Szebniach. Na terenie getta pozostawiono grupę, której zadaniem było uporządkowanie terenu i segregowanie rzeczy po wywiezionych.

Bibliografia:

• AŻIH sygn. 301, Relacje ocalałych z Zagłady.
• Encyclopedia of camps and ghettos 1933–1945, vol. II Ghettos in German-Occupied Eastern Europe, Editor  Martin Dean, 2012, s. 567–569.
• https://mhmr.muzeum.rzeszow.pl/2019/07/07/7-lipca-1942-r-poczatek-akcji-wysiedlenia-getta-w-rzeszowie/ (dostęp: 03.07.2024 r.)
• https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/r/179-rzeszow/100-demografia/21723-demografia (dostęp: 03.07.2024 r.)https://teatrnn.pl/leksykon/artykuly/akcja-reinhardt-w-dystrykcie-krakowskim (dostęp: 03.07.2024 r.)
• Kotula F., Losy Żydów rzeszowskich 1939-1944. Kronika tamtych dni, Rzeszów 2019.
• Potocki A., Po tak wielu zostało tak niewiele. Żydzi w Podkarpackiem, Rzeszów 2019, s. 269–281.
• Rączy E., Zagłada Żydów w dystrykcie krakowskim w latach 1939–1945, Rzeszów 2014, s. 295–299.
• The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, t. 2, ed. Sh. Spector, G. Wigoder, New York 2001, s. 1111.