„Akcja Reinhardt” (17.03.1942 – 17.11.1943)

Obraz pierwszy. Wczesnym rankiem uzbrojone oddziały niemieckie otaczały getta. Mieszkańcy nie mieli wyboru. Kilkanaście minut musiało wystarczyć na spakowanie resztek własności – ostatnich świadectw tożsamości. Póki jeszcze resztka sił pozwalała im czuć się ludźmi. Zaraz potem wszystkich zapędzano tam, gdzie dało się pomieścić masę ludzką: na plac, rynek, dworzec. Godzinami musieli – dosłownie i w przenośni – czekać na swoją kolej. Równolegle z postępującą w Generalnym Gubernatorstwie likwidacją małych gett i kierowaniem Żydów do większych ośrodków, proporcjonalnie nasileniu podlegała akcja deportacji ludności żydowskiej: »na wschód«, »w nieznane«. Widząc to na własne oczy, Gustawa Jarecka stwierdziła: „Szli zrezygnowani ludzie bez przymusu wierząc, że gdzieś na innym odcinku spróbują żyć na nowo, w jakiejś twardej, ale bądź co bądź, rzeczywistości”. Prawdopodobnie przeczuwała, co czeka jej współbraci, bo tak podsumowała swoje spostrzeżenia: „Tak maszerowali sami na dno piekła…”. Zapewne z resztką jakże złudnej nadziei. Więc gdy pociąg się wreszcie wtoczył, zniknęła pasywna dotąd postawa skazańców. Pod presją czasu i silnych razów wydarzenia nabierały dynamiki. Wagony były szybko wypełniane. Marek Edelman tak podsumował działania hitlerowskiej służby: „Ostatni moment, ostatnie zatykanie dziur – w jakiś nie dość nabity wagon wpycha się matkę, dziecko się już nie zmieści, więc odrywa się je od wyjącej z męki i ładuje się dalej, w następny wagon”. Pełną dramaturgii scenę Edelman zamyka takim oto opisem: „Powoli, z trudem zasuwają się drzwi. Kolbami karabinów ubija się gęstą masę – tak jest pełno. Wreszcie. Pociąg rusza”. W kierunku obozów Zagłady…

Obraz drugi. Odległości. Niewielkie. Od kilkudziesięciu do nieco ponad stu kilometrów. Torowiska ze wszystkich „żydowskich” ośrodków w GG wiodły do Bełżca, Sobiboru i Treblinki. Miejsca przeznaczenia – ostatniego i ostatecznego. Tuż przed dotarciem dokonywano zmiany obsługi pociągu. Polaków zastępowali Niemcy. Czterdzieści, pięćdziesiąt, w szczytowych momentach nawet sześćdziesiąt bydlęcych wagonów owiniętych kolczastym drutem odprowadzali na przylegającą bezpośrednio do terenów obozu rampę. Na dany znak otwierano wagony: ofiary ze świata jeszcze życia zstępowały do świata nieuniknionej śmierci. Rozgraniczała je »kasa«. Rudolf Reder wspominał: „W okienku tej drewnianej budki trzeba oddać dokumenty, zegarki i biżuterię. Tutaj jednemu po drugim odbiera się nazwisko”. Tracili resztki godności. Musieli się rozebrać: „Taki człowiek przestaje być ludzką istotą, przestaje być panem swego losu” – oceniał Samuel Willenberg – „W tym momencie ma ochotę biec jak najszybciej, uciec gdzieś, wszystko jedno dokąd”. W języku obozowym była to »Droga do nieba«: „[Ofiary] bito i popychano kolbami” – relacjonował Jankiel Wiernik – „Każdy więc z krzykiem, chcąc uniknąć uderzeń, rzuca się w objęcia śmierci i wbiega do komory. Silniejsi popychają słabszych. Hałas trwa krótko. Drzwi z trzaskiem zamykają się. Komora zapełniona. Puszczają motor, łączą z rurami wlotowymi”. Niespełna kwadrans wystarczył. Wyrok został wykonany. Wszyscy musieli umrzeć. Za niewłaściwe, bo żydowskie pochodzenie…

Obraz trzeci. Wydajność mordowania była warunkowana tempem usuwania zwłok. Te zaś – wspominał Abraham Krzepicki – były wszechobecne: „Ciała ułożone w różnych pozycjach i z mimiką. Jakby bezpośrednio po tym, jak wydali z siebie ostatnie tchnienie. Niebo, ziemia i zwłoki. Gigantyczna fabryka produkująca zwłoki”. Proces masowych mordów zastępowała kolejna procedura. Do działań przystępowali młodzi, silni, wyselekcjonowani. Przedłużono im życie po to tylko, by (tymczasowo) pracowali na potrzeby obozu. „Kolejni niewolnicy – nazwał ich Richard Glazar – sięgają po ten nagi, zbity w jedną masę, zszarzały i zabarwiony na liliowo fabrykant”. Do wielkich, masowych mogił ulokowanych blisko »komory prysznicowej« przenosili niezliczone nagie ciała. „Ze wszystkich stron – ciągnął Glazar – śmierć będzie na nich spozierać z tysięcy rozwartych oczu i ust. Przeniknie ich swym dławiącym, słodkawym zapachem”. Wszechobecna śmierć, bezwzględność oprawców, ciężar pracy do granic wytrzymałości i konieczność walki o życie własne znieczulały na cudze cierpienia. »Grzebalnym« w Treblince był Kalman Taigman: „Co [wtedy] czułem ? Nie czułem nic. Stałem się automatem. Nie miałem żadnych myśli”. Dodaje jednak: „Jeżeli piekło istnieje, to je widziałem”. Bo był to najgorszy, choć nie jedyny typ obozowego »rzemiosła«. »Fryzjerem« był Hejnoch Brener. Strzygł kobiety. Po latach zeznał: „Przyszło mi ostrzyc moją żonę”. Inni specjaliści – tzw. »dentyści« – wyrywali zmarłym złote zęby. Po wszystkich czynnościach »obsłudze« pozostawało już tylko „zapudrować” zwłoki wapnem, zasypać cieniutką warstwą ziemi i czekać na kolejny transport…

Tło oddalone. Czy wolno zatem oddać głos tym, których siła sprawcza doprowadziła do stworzenia takiego właśnie – jak powyżej – tryptyku? Trwała wojna niemiecko-radziecka. Masowe mordy dokonywane przez Einsatzgruppen na ludności żydowskiej w ZSRR rozpoczęły się w czerwcu 1941 r. Im Niemcy wkraczali głębiej (napotykając masy żydowskiej ludności), tym bardziej utwierdzali hitlerowskich ideologów w przekonaniu, że tzw. „kwestię żydowską” należy rozwiązać „ostatecznie”. Okazywało się bowiem, że ani totalna izolacja, ani masowa deportacja nie przyniosą oczekiwanych efektów: Europy wolnej od Żydów.

Tło bliskie. W połowie grudnia 1941 r. Hans Frank tak ujął „sprawę”: „Musimy Żydów tępić, gdziekolwiek ich spotkamy i gdzie tylko się da. Tradycyjne poglądy nie dają się zastosować do tak gigantycznych, niepowtarzalnych zjawisk”. Kilka tygodni później, w styczniu 1942 r., podczas Konferencji w Wannsee jeden z tzw. ekspertów od „spraw żydowskich”, Reinhard Heydrich, podkreślił, czym będzie to „niepowtarzalne zjawisko”: »ewakuacją« albo »przesiedlaniem« Żydów na Wschód. To wersja oficjalna. Nieoficjalnie zaś te kody oznaczały zaplanowaną, zmasowaną eksterminację europejskich Żydów. W Wannsee tylko domykano sprawę. Nie szło o doktryny tylko pragmatykę: wybór tymczasowych miejsc, które posłużą ludobójstwu, zapewnienie ich funkcjonalności i prostotę. Pierwszy obóz – w Bełżcu – zaczęto zresztą budować już jesienią 1941 r. Można wnioskować, że treść wyprzedziła formę. Kolejne, w Sobiborze i Treblince, były na nim wzorowane, ale też udoskonalane. Co niosło za sobą bardzo wymierne efekty – mordowano w nich coraz więcej Żydów. Były bezcenne w swojej wydajności.

Podstawę działań eksterminacyjnych stanowić miał wymiar ideologiczny. Tyle teoria. Praktyka nakazywała Niemcom czerpać wymierne korzyści tak z niewolniczej pracy Żydów, jak i z rabunku ich mienia. W czasie gdy jasnym się stało, że hitlerowskie państwo chyli się ku upadkowi, jego władze nakazały zrealizować „Akcję 1005” – usunąć wszelkie ślady zbrodni: ekshumować i spalić zwłoki, prochy rozsypać na pobliskich i odległych polach, zaś miejsca zbrodni przywrócić naturze. Z przekonaniem zapewne, że uczynione zbrodnie uda się ukryć i wymazać z pamięci.

Bez tła. Rzeź prowadzona w ramach Akcji Reinhardt dobiegła końca w listopadzie 1943 r. Niemcy uśmiercili w niej – w gettach, w drodze na miejsce kaźni i w samych obozach Zagłady – prawie 2 mln Żydów. W Bełżcu – 470 tys., w Sobiborze – 180 tys., w Treblince – 870 tys. Pomagali im służący w oddziałach pomocniczych Ukraińcy, Litwini, Łotysze; swój udział w mordach miała też ludność polska, rosyjska, białoruska… Najwięcej ofiar pochodziło z Generalnego Gubernatorstwa (ok. 1,3 mln). To tylko cyfry i miejsca. Statystyka. Jakże inaczej można by te dane potraktować, gdyby cyfrom przywrócić imiona…

Paweł Wieczorek, opr. Anna Killian