81. rocznica odbicia budynku PAST-y przez Powstańców
20 sierpnia to dzień, w którym Powstańcy Warszawy zdobyli budynek PAST-y przy ul. Zielnej 39. Z okazji 81. rocznicy tego zdarzenia w imieniu Muzeum Getta Warszawskiego, którego siedziba znajduje się w tym budynku, kwiaty złożyła dyrektor dr hab. Katarzyna Person.
Kompleks budynków przy ulicy Zielnej 37 i 39 (potocznie zwanych PAST-ą), wybudowany przez szwedzkie Towarzystwo Akcyjne Telefonów Cedergren w latach 1904-1910, był w pierwszym okresie Powstania Warszawskiego niezdobytą, niemiecką twierdzą i ważnym centrum łączności z Berlinem i frontem wschodnim. Z ośmiopiętrowego, niegdyś najwyższego w Europie wieżowca, niemieckie karabiny maszynowe i strzelcy wyborowi panowali nad całym Śródmieściem Północnym. Licząca sobie 150 osób niemiecka załoga w dniach 1, 3, 4, 5 i 6 sierpnia odpierała kolejne ataki powstańców z batalionu AK im. Jana Kilińskiego. Przez kolejne dni Niemcy pozostawali w oblężeniu, odcięci od prądu, wody i elektryczności, zaopatrywani w amunicję i żywność za pomocą czołgów. Decydujący moment nadszedł w nocy z 19 na 20 sierpnia 1944 r., kiedy to 250 powstańców z batalionu „Kiliński”, Kompanii Ochrony Sztabu Obszaru Warszawskiego Armii Krajowej i oddziałów saperskich Okręgu Warszawa AK (w tym kobiecej drużyny minerskiej pod dowództwem mjr Zofii Franio „Doktór”) zaatakowały i zdobyły gmach po wyczerpującej walce.
Operacją dowodził rotmistrz Henryk Leliwa-Roycewicz, dowódca batalionu „Kiliński”. Sukces udało się osiągnąć dzięki udanemu połączeniu działań minerskich i saperskich – oprócz wysadzenia przez kobiece patrole minerskie ścian bocznych budynku, co umożliwiło wdarcie się do środka grup szturmowych, za pomocą motopompy do wnętrza budynku wpompowano tysiące litrów ropy i benzyny. Wywołany w ten sposób pożar zmusił Niemców do kapitulacji. Zdobycie budynku PAST było jednym z największych sukcesów Powstania Warszawskiego. Do niewoli trafiło 115 Niemców (około 30-zginęło w walce), zdobyto znaczne ilości broni, amunicji i zapasów. Wchodzący w skład załogi PAST esesmani zostali rozstrzelani na miejscu. Straty powstańców wyniosły ok. 40 zabitych i 60 rannych. Budynek pozostał w polskich rękach do końca powstania, choć powiewająca na jego szczycie polska flaga była regularnie ostrzeliwana przez Niemców.
W walkach brali udział także polscy Żydzi, członkowie batalionu „Kiliński” – m. in. Henryk Arnold „Rysio”, ukrywający się pod konspiracyjnym nazwiskiem Ryszard Rudziński, Zbigniew Ryszard Grabowski „Chemik” i znany tylko z nazwiska Szenfeld „Zielony”.
Mjr Zofia Franio za pomoc udzielaną Żydom w czasie okupacji otrzymała tytuł Sprawiedliwej Wśród Narodów Świata, przyznawany przez instytut Jad Waszem w Jerozolimie.
