16 listopada 1940 r. – początek istnienia getta w Warszawie

Niemców wkraczających do Polski we wrześniu 1939 r. zaskoczyła duża liczba Żydów, wyróżniających się zarówno strojem jak i językiem. Na terenie III Rzeszy stanowili oni niespełna 1% całej populacji i w większości asymilowali się do kultury niemieckiej. Nie wyróżniali się więc pośród społeczności w jakiej żyli. W II Rzeczypospolitej sytuacja była inna. Żydzi stanowili 10%, niemal 3,5 mln osób, które w większości zachowały swoją odrębność kulturową i religijną. Według przedwojennych spisów powszechnych aż 80% Żydów uznawało jidysz za swój pierwszy język, którym posługiwano się na co dzień. Ta odmienność była widoczna także w stroju, czy szerzej w wyglądzie zewnętrznym. Wkraczający na teren Polski Niemcy pogardliwie nazywali ich Ostjuden – Żydami wschodnimi. Stosowali wobec nich szykany, przemoc fizyczną, publicznie obcinali im brody i pejsy, zmuszali też do ćwiczeń fizycznych na rynkach miast i miasteczek.

Od początku okupacji ziem polskich Niemcy podjęli kroki zmierzające do pozbawienia środków materialnych, podstawowych praw oraz odizolowania ludności żydowskiej, wprowadzając i konsekwentnie rozbudowując ustawodawstwo antyżydowskie. Na początku października 1939 r. w Piotrkowie Trybunalskim, utworzono pierwsze getto. Nie zostało ono otoczone ogrodzeniem, czy murem, jak rok później stało się to w Warszawie. Wokół wyznaczonego terenu ustawiono tablice z trupią czaszką i skrzyżowanymi piszczelami oraz napisem Ghetto. Wkrótce podobne działania podjęto w innych miastach. Łącznie na terenach II Rzeczpospolitej zajętych podczas II wojny światowej przez Niemcy utworzono ponad 600 gett, w których osadzono ludność żydowską. Największym z nich było getto warszawskie.

Przed wojną w Warszawie mieszkało 368 tys. Żydów, co stanowiło około 30% mieszkańców stolicy Polski. Było to największe skupisko żydowskie w Europie. Na początku wojny wielu Żydów opuściło Warszawę uciekając na wschód, jednak w kolejnych miesiącach okupacji znalazło się tu blisko 90 tys. Żydów wysiedlonych z innych miejscowości, głównie ziem polskich wcielonych do Rzeszy. W grudniu 1940 r. w getcie przebywało 395 tys. osób. W niedługim czasie, na skutek kolejnych przesiedleń, także z podwarszawskich miejscowości, liczba ta wzrosła do 450 tys. osób.

„Położyliśmy się spać w żydowskiej dzielnicy, a następnego ranka obudziliśmy się w zamkniętym getcie żydowskim – getcie w całym tego słowa znaczeniu” zanotował w dzienniku Chaim Kapłan. Na kartach dziennika pisał o zmianach, jakie spowodowało wybudowanie muru: „Warszawa przypominała w pewnym sensie arkę Noego. Mury te przegrodziły najruchliwsze dotychczas ulice. Na przykład na rogu Nowolipek i Nalewek postawiono mur; mieszkaniec domu przy ulicy Nowolipki 2, żeby przedostać się do domu przy ul. Nalewki 5 (dotąd była to kwestia zaledwie kilku kroków), musi teraz iść okrężną drogą około pół godziny, a mianowicie przez Nowolipki, Zamenhofa, Gęsią aż do Nalewek. Tak samo jest z Rymarską i Lesznem oraz innymi ulicami”. Mur podzielił miasto, wymusił m.in. zmiany kierunków ruchu ulicznego, a także przeniesienie dotychczasowych warsztatów, sklepów czy też placów handlowych. Wymuszał też przeprowadzki mieszkańców poszczególnych domów. Niemcy wielokrotnie zmieniali granice getta warszawskiego. Doprowadziło to do jego podziału na tzw. „małe getto” – pomiędzy ulicami Sienną i Chłodną oraz „duże getto” pomiędzy Chłodną a Stawkami. W styczniu 1942 r. obie części połączyła drewniana kładka usytuowana nad ulicą Chłodną, stanowiąca jeden z najbardziej rozpoznawalnych elementów topografii warszawskiej „dzielnicy zamkniętej”. Dziesięć lat temu miejsce to zostało symbolicznie zaznaczone w przestrzeni miasta.

Teoretycznie większość kwestii administracyjnych w getcie leżała w gestii utworzonego z polecenia Niemców w październiku 1939 r. Judenratu czyli Rady Żydowskiej. Jej przewodniczącym został przedwojenny działacz społeczny, inż. Adam Czerniaków. W rzeczywistości była to instytucja o niewielkiej samodzielności, zmuszona przede wszystkim wykonywać zarządzenia Niemców. Z czasem największym wyzwaniem dla Judenratu było zorganizowanie życia kilkuset tysięcy ludzi w warunkach potwornego i wciąż narastającego przeludnienia, sukcesywnie pogarszającego się stanu sanitarnego, a przede wszystkim braku żywności i narastającej drożyzny. Na skutek tragicznych warunków bytowych, głodu i chorób, do połowy 1942 r. w getcie warszawskim zmarło blisko 100 tys. osób. Pomimo nieludzkich warunków usiłowano stworzyć namiastki normalnego życia. Powstały legalne i nielegalne instytucje kulturalne, artystyczne, edukacyjne i religijne. Tworzyły się struktury konspiracji politycznej i zbrojnej. Próbę walki podjęto dwukrotnie 18 stycznia i 19 kwietnia 1943 r., kiedy w getcie wybuchło powstanie.

Zamknięcie getta warszawskiego w listopadzie 1940 r. stało się początkiem zagłady uwięzionych za murami kilkuset tysięcy Żydów. W wyniku pogarszających się z miesiąca na miesiąc warunków aprowizacyjnych, sanitarnych; ubożenia ludności i chorób, w getcie umierało wiele osób. Liczba zmarłych do połowy 1942 r. sięga ponad 90 tys. osób. Ci, którzy uniknęli śmierci z powodu chorób i głodu, zostali zamordowani w komorach gazowych w ośrodku zagłady w Treblince. Tylko w ciągu dwóch miesięcy, latem 1942 r. zgładzono tam blisko 300 tys. Żydów z getta warszawskiego. Nielicznym, którzy zbiegli z getta, udało się przetrwać po tzw. „aryjskiej stronie”.

Ostateczna likwidacja getta wiosną 1943 r. doprowadziła do zrównania z ziemią wielkiej części miasta. Niemcy pragnąc stłumić powstanie zbrojne, sukcesywnie podpalali dom po domu. Tym samym teren getta został zamieniony w morze ruin.

Dzisiejszy Muranów swoim układem i architekturą nie nawiązuje do historycznego wyglądu tego miejsca. O wojennych losach żyjących tu niegdyś Żydów przypominają nazwy niektórych ulic, jak była Gęsia, która obecnie nosi imię Mordechaja Anielewicza, jednego z przywódców powstania w getcie warszawskim, czy Pomnik Bohaterów Getta. Pozostało niewiele budynków, które były świadkami losów warszawskich Żydów. Należy do nich dawny szpital dla dzieci ufundowany w 1878 r. przez rodziny żydowskich przemysłowców i filantropów Bersohnów i Baumanów, pomiędzy ulicami Śliską i Sienną, który działał także w getcie. Powstaje w nim w nim Muzeum Getta Warszawskiego.

dr Hanna Węgrzynek