W Błoniu stanęła „Macewa Pamięci”

Macewę poświęconą pamięci ponad 2100 Żydów pomordowanych w tamtejszym getcie oraz w niemieckim obozie zagłady Treblinka II, odsłonili Albert Stankowski, dyrektor Muzeum Getta Warszawskiego, dr Mateusz Szpytma, Zastępca Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej, Zenon Reszka, Burmistrz Błonia oraz Romuald Reszka, Starosta Warszawski Zachodni. Modlitwę za zmarłych odmówili rabin Icchak Rapoport oraz ks. kanonik Tadeusz Gałecki, proboszcz Parafii Św. Trójcy w Błoniu. Pod pomnikiem wszystkie obecne delegacje złożyły również kwiaty.

Dziękujemy za obecność podczas wydarzenia przedstawicielom lokalnego samorządu, licznie przybyłej młodzieży i wszystkim obecnym gościom.

To już piąta „Macewa Pamięci”, która została odsłonięta w ramach projektu przywracania pamięci o lokalnych społecznościach żydowskich.

Społeczność żydowska w Błoniu

opracowała Paulina Bylinka-Rosa (Muzeum Ziemi Błońskiej)

Pierwsze wzmianki dotyczące żydowskich mieszkańców Błonia pochodzą już z drugiej połowy XV w. Na przełomie XV i XVI stulecia populacja ludności żydowskiej w Błoniu sukcesywnie się powiększała. Wpływ na to miały kolejne ograniczenia, jakie nakładane były na Żydów mieszkających w pobliskiej Warszawie, zmuszające ich do migracji. Z uwagi na fakt, że Żydzi zajmowali się głównie handlem oraz rzemiosłem, osadnictwu w Błoniu sprzyjało usytuowanie miasta na szlaku komunikacyjno-handlowym.

W połowie XVI w., po włączeniu Mazowsza do Korony Królestwa Polskiego wprowadzono zakaz osiedlania się Żydów w Błoniu. W wyniku tego przez kolejne wieki udział społeczności żydowskiej w życiu miasta był ograniczony. Kupcy żydowscy odwiedzali jednak Błonie przy okazji odbywających się tu jarmarków.

W 1810 r., już w okresie zaborów, zakaz osiedlania się Żydów w mieście został zniesiony, a od 1862 r. mogli oni nie tylko mieszkać w Błoniu, ale także nabywać nieruchomości. Spowodowało to szybki przyrost żydowskiej społeczności. Podczas gdy w 1808 r. Błonie liczyło jedynie 20 żydowskich mieszkańców, to w 1897 r. było to aż do 1027.

Osiedlający się w Błoniu Żydzi zajmowali się głównie handlem oraz rzemiosłem. W połowie XIX w. społeczność żydowska brała czynny udział w polityczno-społecznym życiu miasta i okolic. W 1870 r. powstała jedna z pierwszych organizacji żydowskich. Było to Stowarzyszenie Talmud-Tora, które niosło pomoc ubogim dzieciom, a także prowadziło własną szkołę. W latach 80. XIX w. w Błoniu założono żydowską gminę wyznaniową i rabinat. Od schyłku XIX stulecia istniał żydowski cmentarz. Z kolei na początku XX w. znajdująca się w mieście drewniana synagoga doszczętnie spłonęła. Na jej miejscu w 1912 r. stanęła murowana bożnica.

W początkach XX w. w dalszym ciągu prężnie rozwijały się żydowskie instytucje. W 1903 r. powstała syjonistyczna organizacja Hatykwa, a pięć lat później stowarzyszenie Linas-Hacedek niosące pomoc biednym Żydom. W 1917 r. obok Hatykwy powołano bibliotekę oraz szkołę. W 1920 r. błońscy Żydzi utworzyli Żydowską Kasę Spółdzielczą. W międzywojennym Błoniu istniała mykwa (łaźnia rytualna), działał związek żydowskich rzemieślników, żydowska organizacja kobieca, a także żydowskie organizacje sportowe: klub gimnastyczno-sportowy Jordan, klub piłkarski Makabi Osiek oraz utworzona obok Hatykwy sekcja sportowa. Wszystko to sprzyjało rozwojowi błońskiej społeczności żydowskiej. Jej liczebność stale rosła. W 1936 r. Błonie zamieszkiwało prawie2100 Żydów, co stanowiło niemal 25% wszystkich mieszkańców miasta. Żydowscy mieszkańcy Błonia mieli też własną reprezentację w Radzie Miejskiej.

Dzieje błońskiej społeczności żydowskiej zostały gwałtownie przerwane, gdy we wrześniu 1939 r. wojska niemieckie wkroczyły do tej miejscowości. Zaraz po zajęciu miasta, na jego terenie dochodzić zaczęło do pierwszych masowych mordów, w których, według relacji błońskiej Żydówki Rajli Sapot, zginąć miało40 Żydów. Na błońskich Żydów nałożone zostały kontrybucje oraz obowiązek przymusowej pracy, m.in. w przyfrontowym składzie zaopatrzenia dla armii utworzonym na terenie przedwojennej fabryki zapałek. We wrześniu oraz październiku na jego terenie z rąk Niemców zginęło łącznie 750 osób, z czego znaczną część stanowili Żydzi.

Jesienią 1939 r. w Błoniu utworzony został Judenrat, czyli żydowska rada powoływana przez władze niemieckie. Powierzono mu m.in. opiekę nad żydowskimi uchodźcami przybywającymi do Błonia od końca 1939 r. m.in. z Łodzi, Iłowa, Lubienia, Konstantynowa Kujawskiego i Aleksandrowa Kujawskiego. Szacuje się, że łącznie do miasta trafiło wówczas od 600 do 900 osób. W Błoniu dawano im schronienie i zaopatrywano w odzież. Obok Judenratu pomoc przybyłym do Błonia Żydom niósł także Komitet Pomocy Uchodźcom i Wygnanym Cierpiącym Biedę, który prowadził kuchnię wydającą około 360 racji żywnościowych dziennie.

W grudniu 1940 r. w Błoniu powstało getto, w którym zgromadzeni zostali zarówno Żydzi przesiedleni przez Niemców do miasta, jak i mieszkający w nim przed wojną. Łącznie przebywało w nim ponad dwa tysiące osób. Panowały tam trudne warunki mieszkaniowe i aprowizacyjne. W lutym 1941 r. błońskie getto zostało zlikwidowane, a jego mieszkańcy zostali przeniesieni do getta warszawskiego. W getcie warszawskim Żydzi z Błonia funkcjonowali w różnych warunkach, nierzadko zgromadzeni w wieloosobowych azylach, mając do dyspozycji niskie racje żywnościowe. Część z nich zmarła w wyniku głodu i chorób. Inni, od lata 1942 r., wraz z pozostałymi Żydami z getta warszawskiego zostali wywiezieni do obozu śmierci w Treblince i tam zgładzeni.

Nie wiadomo ilu Żydów przebywało w Błoniu i okolicach, gdy w styczniu1945 r. wojska radzieckie wkraczały do miasta. Z relacji Rajli Sapot wiemy, że wśród błońskiej społeczności były osoby, które podczas okupacji niosły pomoc swoim, przedwojennym sąsiadom. Dzięki temu, niewielkiej części okolicznej społeczności żydowskiej, udało się przetrwać Zagładę. Nie wiemy także ilu błońskich Żydów powróciło do miasta po wojnie. Ostanie pochówki na błońskim cmentarzu żydowskim pochodzą z 1940 r., gdy w konspiracji chowano na nim polskich żołnierzy pochodzenia żydowskiego walczących w kampanii wrześniowej. Dziś jest on uporządkowany i ogrodzony, jednak niewielu mieszkańców miasta o nim pamięta. Do czasów powojennych przetrwała błońska synagoga. Zburzono ją jednak w 1952 r., a na jej miejscu stoi dziś blok mieszkalny. Ślady po społeczności żydowskiej w Błoniu stopniowo zacierały się przez lata.

Bibliografia
1. Błonie na dawnej fotografii, red. Nowoszewski R., Warszawa 2003;
2. Błonie. Historia społeczności, https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/b/534-blonie/99-historia-spolecznosci/137086-historia-spolecznosci (dostęp 06.05.2024);
3. Getto w Błoniu, https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/b/534-blonie/116-miejsca-martyrologii/44771-getto-w-bloniu (dostęp 06.05.2024);
4. Informator miasta Grodziska Mazowieckiego i powiatu błońskiego, Grodzisk Mazowiecki, 1936;
5. Michalak G., Żydzi w Błoniu. Dzieje i zagłada, „Seminare. Poszukiwania naukowe” 2014,t. 35, s. 149-161;
6. Nowakowski W., Kamosiński J., Przyczynek do dziejów m. Błonia, Błonie 1930;
7. Relacja Rajli Sapot z Błonia, Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego 301/4444;
8. Solarz M., Błonie. Książęce miasto na Mazowszu, Kwidzyn 2010.