O Irenie Sendlerowej

Wojna była najtrudniejszą dla ludzkości lekcją, kiedy dla tak elementarnych norm jak współczucie pokrzywdzonym, pomoc potrzebującym czy poszanowanie –niezależnie od pochodzenia, narodowości czy wyznania – godności drugiej osoby, zabrakło miejsca. Deformacji uległy wszystkie zasady współżycia, hierarchia wartości została definitywnie zatracona, a ład „starego świata” legł w gruzach. Obecne przy tym poczucie strachu determinowało wszystkie zachowania i postawy. Człowiek stawał wobec konieczności wyboru pomiędzy alternatywami, z których każda nosiła w sobie decyzję lub postępowanie wykraczające poza skalę odczuć i wyobrażeń. Bezustannie pogłębiała się dezintegracja i atomizacja społeczeństwa, wiodące do zerwania przedwojennych więzi. Wszelkie postępowanie spauperyzowanej, biednej i poniżanej ludności koncentrowało się na przetrwaniu, to zaś niosło za sobą stępienie wrażliwości na wszystko co zewnętrzne. Dopełnieniem tragedii stało się znieczulenie na cierpienie innych. Zdecydowana większość Polaków w sytuacji codziennego zagrożenia była niezdolna do aktywności na rzecz jednostki, a tym bardziej zbiorowości, która – w myśl faszystowskiego „nowego porządku” – została wykluczona i skazana na eksterminację. Zagłada ujawniła prawdziwe oblicze człowieka.

Kto więc, gdyby przyszło mierzyć tą samą miarą odwagę jednych i zobojętnienie drugich, miałby pierwszeństwo? Czy mniejszość gotowa poświęcić życie, czy ci po przeciwnej stronie – milcząca większość. Spoglądając z perspektywy czasu minionego, zapewne ci pierwsi – Sprawiedliwi wśród Narodów Świata. Irena Sendlerowa ps. „Jolanta” określiła ówczesny stan rzeczy bardzo jednoznacznie, mówiąc: „Odruch ludzki nakazywał nie pozostawać biernym w obliczu największego barbarzyństwa w stosunku do naszych żydowskich współobywateli” [Sendlerowa, 2007, 97 – 98]

Irena Sendler rodziła się dwa razy. Ten pierwszy został zapisany w pamięci najbliższych oraz aktach kościelnych i zaborczej administracji. Po raz wtóry – w czasie wojny. Wyrok na nią zapadł już wcześniej. Najprawdopodobniej wydał go jej rodak. Polak. Złożył donos. Może wiedział, że jej życie w okupowanej Warszawie toczyło się na dwóch poziomach – tym oficjalnym: pracownicy Wydziału Opieki Społecznej Zarządu m. Warszawy i tym nieoficjalnym: działań konspiracyjnych? Może przez to, że wiedział, komu niosła pomoc? Czy też z żalu, że stać ją było na cywilny opór ? Jakiekolwiek były powody, ich efekt był jeden: gestapo dnia 18 października 1943 roku przystąpiło do jego realizacji. W środku nocy została zaaresztowana, przez kolejne tygodnie więziona i dręczona na Pawiaku. Ani ten co doniósł, ani ci co donos przyjęli, nie mogli wiedzieć kim była, ani jaką rolę odgrywała w konspiracyjnym świecie. [AŻIH, 301/6313] Zapewne wszystko mieściło się „tylko” w sferze podejrzeń. Może dlatego, że podczas przeszukiwania jej mieszkania w ręce Niemców nie wpadły ani lista dzieci, którym niosła pomoc, ani przeznaczone dla nich środki finansowe, ani sfałszowane kenkarty. Była świadoma zagrożenia w przypadku, gdyby wydały się jej dotychczasowe poczynania. „Milczałam – powiedziała po latach – Wolałam umrzeć, niż zdemaskować naszą działalność. Cóż znaczyło moje życie w porównaniu z życiem tylu osób, które mogłam narazić na śmierć”. [Miszkowska, 2018, 180]

Od połowy października 1943 roku w Warszawie nasiliły się obławy. Trwał terror. Mordy stanowiły normę. [Domańska, 1988, 37] Każdemu groziła śmierć, tym bardziej więźniom – wyjętym spod prawa. Każdy dzień mógł być dla nich ostatnim. Na Pawiaku „procedura” postępowania była prosta. Do celi wkraczali gestapowcy: „Stałyśmy w rzędzie, a oni wskazywali, które miały wystąpić”. [Miszkowska, 2018, 186] W sobotę 13 października takie polecenie wydano „Jolancie”. Więźniarki z Pawiaka przetransportowano na al. Szucha: „Zdawałam sobie sprawę, że to moja ostatnia droga”. [I. Sendlerowa, 2007, 105 – 106] Spodziewała się rozstrzelania. Lecz jej życie wykupiła „Żegota”. [A. Bikont, 2017, 225 – 227] Narodziła się na nowo. Jako Klara Dąbrowska, z jednakowym poświęceniem, ryzykiem i oddaniem niosła pomoc żydowskim dzieciom.

Żyła w dwóch światach. Od samego początku. Jeszcze nim getto stało się dzielnicą zamkniętą, podczas „Wielkiej Akcji”, kiedy w getcie trwało powstanie, czy potem gdy na jego gruzach Niemcy utworzyli obóz koncentracyjny KL Warschau. Do samego końca – wyzwolenia Warszawy spod niemieckiej okupacji. Od zawsze znała wielu ludzi z żydowskiego środowiska i tak samo była znana. Dlatego musiała być obecna w centrum życia gettowego, indywidualnie i dobrowolnie, zanim jeszcze postawione zostały mury. Gdy już stanęły, dzięki wsparciu kierownika warszawskiego Zakładu Sanitarnego, nie zabrakło jej w „zamkniętej dzielnicy”. Hitlerowskim nadzorcom przedkładała sprawozdania z podejmowanych na tym terenie tzw. „sanitarnych akcji”, w nich zaś „wstrząsające obrazy gruźlicy i innych chorób zakaźnych”: „To dawało nadzieję – relacjonowała – że niemieccy kontrolerzy ominą te adresy”. [I. Sendlerowa, 2007, 96 – 97. Także: AŻIH, 301/6466]

Nie mogło jej również zabraknąć w „Żegocie”. „Referat dziecięcy, prowadzony przez Irenę Sendlerową („Jolanta”), próbował rozwiązywać trudny problem osieroconych lub rozdzielonych z rodzicami dzieci żydowskich – napisano w „Sprawozdaniu z działalności Rady Pomocy Żydom przy Pełnomocniku Rządu w Kraju za okres XII 1942 – X 1943” – lokując je indywidualnie przy rodzinach polskich lub też zbiorowo w różnych przytułkach, szpitalach, sierocińcach, klasztorach, instytucjach opiekuńczych i wychowawczych”. [W. Bartoszweski, 2007, 27. Także: Sprawozdanie…, 2007, 701] Irena Sendlerowa była obecna „po obu stronach muru”. W getcie: „Wkładałam opaskę z gwiazdą Dawida”. By wyrazić solidarność z krzywdzonymi ludźmi. Przekazywała żywność, pieniądze, dokumenty. Wyprowadzała z getta dzieci. Po stronie aryjskiej – na potrzebę chwili – brała udział w fałszowaniu dokumentacji, współtworzeniu życiorysów fikcyjnych postaci, czy podrabianiu podpisów. [R. Sakowska, 1993, 94 – 103; R.C.Lukas, 2018, 206] W tych dwóch światach jedna była prawda: bezinteresowna pomoc.

Może dlatego, że była córką lekarza-socjalisty, mówiła: „Wyrosłam wśród tych ludzi. Nie były mi obce ani zwyczaje, ani nędza żydowskich domów” ?[Sendlerowa, 2007, 97 – 98] Może pod wpływem codziennie odtwarzanego obrazu warszawskiego getta: „Leżące pod murami budynków ledwo ruszające się szkielety w łachmanach, szkielety matek ze szkieletami dzieci na rękach, bezsilne cienie postaci ludzkich. Rezygnacja i beznadziejność malowały się na smutnych twarzyczkach tych dzieci”? [M. Kalwary,2014] Może była to odpowiedź na wezwanie gettowych lekarzy, którzy „pisali z bólem o setkach maluchów dotkniętych najprzeróżniejszymi plagami i chorobami, owinięte w łachmany, obszarpane kreatury, jakich świat nie widział”? Może była to reakcja na „marsz śmierci” Janusza Korczaka z dziećmi na Umschlagplatz? [R. Sakowska, 1993, 95] Może przez to, że na własne oczy zobaczyła, jak gestapowiec na placu Pawiaka „strzela maleństwu prosto w plecy”? [A. Miszkowska, 2018, 184 – 185] Czy przez to bezustannie niosła pomoc? Czy wystarczało po prostu być człowiekiem?

W czasie wojny byli ludzie posiadający taką siłę sprawczą, dzięki której inni mieli szansę ocaleć. Na nowo być człowiekiem. Taką postacią była Irena Sendler. Zawsze podkreślała, że wyłącznie dzięki działaniom z ludźmi z „Żegoty”, współpracy z polskimi rodzinami, kościołami czy też zakonami – możliwa była pomoc najbardziej potrzebującym, opuszczonym, bezbronnym. Dzieciom właśnie. Ile z nich przeżyło? Czy „aż” pięćset czy „tylko” dwa i pół tysiąca? [T. Prekerowa, 1982, 213 – 217. Także: K. Dzięciołowska, 2018] Biorąc pod uwagę tylko liczby można by uznać, że przetrwało wielu. Albo że nielicznym się udało przetrwać. Lecz przecież za każdą z cyfr kryło się ludzkie życie. [H. Grubowska, 2014, 21 – 62]

Dzieci „Jolanty” czas nie uwolnił spod władzy lęku – na poziomie indywidualnym i tak samo zbiorowym. Lekarstwem stało się otwarcie tych, którzy przez dziesięciolecia, a niekiedy całe swoje życie milczeli. W pewnym sensie pamięć o tragicznej przeszłości stała się ich wspólną, zbiorową duszą, substytutem innych źródeł więzi zniszczonych w dobie Holokaustu. To rodzaj terapii – pomost łączący pokolenie tych, którzy przeżyli Zagładę, z tymi, którzy pragną poznać prawdę o nie tak dawnej przeszłości: swojej własnej, osób bliskich i nieznajomych, wszystkich wywodzących się z jednego narodu. Warto zdążyć –parafrazując tytuł książki Hanny Krall – tyle że nie przed Panem Bogiem ale przed ostatnimi z Dzieci Holokaustu. I wsłuchać się w ich głos.

Uchwała Senatu z 2007 r. mówi: „Służba wartościom, które motywowały Irenę Sendler i innych ludzi do ratowania życia bliźnich z narażeniem własnego życia, nadal jest wzorem do naśladowania”. [Ten jest z ojczyzny mojej, 2007, s. 850] Utrwalanie pamięci o bohaterskich czynach tych ludzi to kolejny krok wiodący do zapełnienia niszy „rocznicowej”. I wskazówka, że w panteonie polskich bohaterów narodowych niekoniecznie przystoi umieszczać postacie z kręgów „żołnierzy wyklętych”, gdy tak wielu innych pozostawało dotychczas anonimowymi. Szczęśliwie niektórzy – ratujący i uratowani – wychodzą z cienia. I odzyskują tożsamość.

Bibliografia – układ chronologiczny:

AŻIH, Zbiór relacji Żydów ocalałych z zagłady, 301/6313, bp. Oświadczenie Heleny Grobelnej. 26 IV 1963;
AŻIH, Zbiór relacji Żydów ocalałych z zagłady, 301/6466, bp. Relacja Ruty Pups o rozmowie z Panią Ireną Sendlerową. Dotyczy pomocy Polaków. 26 II 1969;
T. Prekerowa, Konspiracyjna Rada Pomocy Żydom w Warszawie 1942 – 1945, Warszawa 1982;R. Domańska, Pawiak – kaźń i heroizm, Warszawa 1988;
R. Sakowska, Ludzie z dzielnicy zamkniętej, Warszawa 1993;Relacje. I. Sendlerowa („Jolanta”), [w:] Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939 – 1945, opr. W. Bartoszewski, Z.Lewinówna, Warszawa 2007;
Sprawozdanie z działalności RPŻ przy Pełnomocniku Rządu w Kraju za okres XII 1942 – X 1943, [w:] Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939 – 1945, red. W. Bartoszewski, Z. Lewinówna, Warszawa 2007;Uchwała Senatu RP z dnia 14 marca 2007r. w sprawie uhonorowania działalności Ireny Sendlerowej i Rady Pomocy Żydom „Żegota” w tajnych strukturach Polskiego Państwa Podziemnego w okresie II wojny światowej, [w:] Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939 – 1945, red. W. Bartoszewski, Z. Lewinówna, Warszawa 2007;
W. Bartoszewski, Po obu stronach muru, [w:] Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939 – 1945, opr. W. Bartoszewski, Z. Lewinówna, Warszawa 2007;
J. Rytlowa, Chaja Estera Stein (Teresa Tucholska-Körner) – Ocalona. „Pierwsze dziecko Ireny Sendlerowej”, [w:] sprawiedliwi.org, wrzesień 2010;J. Rytlowa, Historia Marii Palester, [w:] sprawiedliwi.org, maj 2010;M. Kalwary, [w:] Dzieci Holocaustu mówią…, Warszawa 2014;
H. Grubowska, Ta, która ratowała Żydów. Rzecz o Irenie Sendlerowej, Warszawa 2014;A. Bikont, Sendlerowa. W ukryciu, Wołowiec 2017;A. Miszkowska, Historia Ireny Sendlerowej, Warszawa 2018;
K. Dzięciołowska, Działalność Ireny Sendlerowej w „Żegocie”, [w:] sprawiedliwi.org, maj 2018;
K. Dzięciołowska, Dzieci Ireny Sendlerowej, [w:] sprawiedliwi.org, maj 2018;
K. Dzięciołowska, Sieć współpracowników Ireny Sendlerowej, [w:] sprawiedliwi.org, maj 2018;
R. C. Lukas, Dziecięcy płacz. Holokaust dzieci żydowskich i polskich w latach 1939 – 1945, Poznań 2018.