Eliezer Lipa Bloch (1889-1944)

Eliezer (Lejzor) Lipa (Lipe) Bloch urodził się w 1889 roku w Humaniu (dzisiejsza Ukraina), w zamożnej chasydzkiej rodzinie przemysłowców. Jego dziadek, Zalman Hornsztajn, był znanym uczonym i darczyńcą. Lipa uczył się w państwowej szkole podstawowej oraz w hederze. W domu kontynuował naukę hebrajskiego, dzięki czemu już w młodym wieku biegle władał tym językiem. Aktywnie uczestniczył w działalności młodzieżowej Organizacji Syjonistycznej.

W 1910 roku poślubił pochodzącą z Lublina Hadassę Chaję Blank, również wywodzącą się z rodziny chasydzkiej. Po ślubie para osiedliła się w Lublinie, gdzie przyszło na świat ich dwoje dzieci: Mosze (ur. 1912) i Estera (ur. 1920).

W Lublinie Bloch zaangażował się w działalność Żydowskiego Funduszu Narodowego, instytucji zajmującej się pozyskiwaniem środków na zakup ziemi w Palestynie. Pracował dla tej organizacji m.in. w Łodzi i Wilnie, a w 1926 roku objął stanowisko kierownika Biura Centralnego Funduszu Narodowego w Warszawie i wraz z rodziną przeprowadził się do stolicy.

Fot. Ghetto Fighters’ House

Był członkiem kierownictwa Syjonistów Ogólnych w Polsce i delegatem tej partii na ważne kongresy syjonistyczne w Europie. Należał także do władz centralnych organizacji Tarbut, która prowadziła liczne szkoły żydowskie. Warto zaznaczyć, że zajęcia w tych szkołach prowadzono po polsku i hebrajsku. Kopel Piżyc pisał o nim:

„Człowiek o głębokim rozumie, a sercu gołębia, cieszył się ogromną popularnością i sympatią w sferach syjonistycznych. Świetny hebraista i zdolny mówca, w dużej mierze przyczynił się do spopularyzowania organizacji Tarbut w Polsce”.

W 1933 roku syn Lipy, Mosze, wyemigrował do Palestyny i osiedlił się w Hajfie. Rodzina utrzymywała z nim bliski kontakt; Lipa i Hadassa odwiedzili go w 1937 roku. W izraelskim archiwum Ghetto Fighters’ House przechowywana jest korespondencja rodziców z synem. Z listów wyłania się portret Eliezera Lipy jako syjonisty głęboko zaangażowanego w budowę państwa żydowskiego, który jednocześnie zachował silne, emocjonalne przywiązanie do Polski – jej krajobrazów, kultury i żydowskiego życia w Polsce.

W 1940 roku Lipa i Hadassa otrzymali dokumenty umożliwiające wyjazd do Palestyny, jednak zdecydowali się pozostać w Warszawie, by kontynuować działalność społeczną na rzecz żydowskiej społeczności, dotkniętej coraz brutalniejszymi represjami ze strony nazistów.

W czasie niemieckiej okupacji Lipa, Hadassa i Estera znaleźli się w obrębie getta, gdyż ich mieszkanie znajdowało się przy ul. Leszno 19/20 (nieopodal adresu Emanuela Ringelbluma – Leszno 18).

W getcie Bloch nadal wykorzystywał swoje zdolności organizacyjne i przywódcze aktywnie angażując się w działalność Żydowskiej Samopomocy Społecznej (ŻSS). Był kierownikiem Wydziału Zbiórki Odzieżowej, współpracował z Ringelblumem w Komisji Zapomogowej, a następnie objął również kierownictwo Wydziału Zbiórki Pieniężnej w ramach Żydowskiego Towarzystwa Opieki Społecznej (ŻTOS). Odpowiadał za organizację zbiórek odzieży i funduszy na rzecz kuchni ludowych, schronisk dla bezdomnych i dzieci. Starał się zaangażować dawnych działaczy Tarbut do objęcia patronatu nad stołówkami dla głodnych dzieci.

W ramach organizacji Tkuma, która zrzeszała miłośników kultury hebrajskiej, współorganizował szereg seminariów, akademii i wykładów.

Brał udział w założycielskim spotkaniu zespołu Oneg Szabat. Wraz z Emanuelem Ringelblumem i Menachem Linderem znalazł się w składzie trzyosobowego kolegium redakcyjnego, które pracowało nad projektem badawczym „Dwa i pół roku wojny”. Zajmował się w nim tematami związanymi z opieką społeczną.

Współpracował również z konspiracyjnym ruchem młodzieżowym HeChaluc, prowadząc wykłady na pierwszym tajnym seminarium w getcie, mającym na celu kształcenie przyszłych wychowawców i działaczy podziemia.

Po rozpoczęciu tzw. Wielkiej Akcji likwidacyjnej getta warszawskiego (22 lipca 1942), Bloch był jednym z nielicznych starszych działaczy w getcie, którzy uznali konieczność zbrojnego oporu zainicjowanego przez młodych liderów podziemia. Antek Cukierman, współzałożyciel Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB) wspominał:

„Pamiętam, że Bloch prosił o spotkanie z nami i zapytał: ‘Co robić?’”.

We wrześniu 1942 roku Lipa przeżył osobistą tragedię. Jego 22-letnia córka Estera została schwytana i rozstrzelana podczas kontroli dokumentów w pociągu, jadąc z grupą chaluców do kibucu Droru w Werbkowicach. Estera (idąc w ślady ojca) zaangażowała się w działalność młodzieżowej organizacji Dror (hebr. Wolność) jako instruktorka prowadzenia kolektywów. Wkrótce potem kibuc w Werbkowicach został zlikwidowany, a większość przebywających tam chaluców zamordowana.

Jesienią 1942 roku, po zakończeniu deportacji z getta warszawskiego, Lipa ponownie zaangażował się w działalność społeczną i konspiracyjną. Wspólnie z grupą działaczy, którym udało się uniknąć wywózki do obozu zagłady w Treblince, współorganizował zbiórki na rzecz potrzebujących. Początkowo ograniczały się one do szopu Hallmana, gdzie nadal pracował, później zaś rozszerzały się na kolejne zakłady w ramach Centralnej Komisji Popierania Pracy w Szopach. Od jesieni 1942 roku wszedł w skład Żydowskiej Komisji Koordynacyjnej (ŻKK) – która zrzeszała żydowskie organizacje podziemne, wyznaczające działania Żydowskiej Organizacji Bojowej. Zaangażowany był też w organizowanie zbiórek pieniędzy na rzecz ŻOB.

Podczas powstania w getcie warszawskim w 1943 roku, Lipa ukrywał się w bunkrze przy ul. Leszno 54. Podczas próby ucieczki na tzw. „aryjską stronę” został schwytany przez Gestapo i osadzony w obozie pracy przymusowej w Budzyniu. Pozostał w kontakcie z podziemiem, Ringelblum proponował mu ucieczkę, oferując pomoc, jednak Bloch odmówił – ze względu na solidarność z grupą współwięźniów – byłych działaczy z getta warszawskiego. Nie chciał opuszczać swych towarzyszy i obawiał się, że jego ucieczka doprowadzi do egzekucji pozostałych członków grupy.

W lipcu 1944 roku został przeniesiony do obozu koncentracyjnego KL Plaszow, a następnie deportowany do KL Mauthausen. Zginął na krótko przed wyzwoleniem obozu. Jego żona Hadassa została zamordowana w obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie.

Bibliografia:

• Archiwum Ringelbluma, t. 11: Ludzie i prace „Oneg Szabat”, Warszawa 2013.
• Archiwum Ringelbluma, t. 27: Żydowska Samopomoc Społeczna w Warszawie (1939-1943), Warszawa 2017.
• Archiwum Ringelbluma, t. 29a: Pisma Emanuela Ringelbluma z bunkra, Warszawa 2018
• Archiwum Ringelbluma, t. 34: Getto warszawskie II, Warszawa 2016.
• Cukierman I., Nadmiar Pamięci, Warszawa 2020.
• Engelking B. i Leociak J., Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, Warszawa 2013.
• Kaplan Ch., Scroll of Agony, Bloomington 1999.
• Lubetkin C., Zagłada i Powstanie, Warszawa 1999.
• Piżyc K i M., Po Wojnie, z Pomocą Bożą, już Niebawem, Warszawa 2017.
• Archiwum Ghetto Fighters House w Izraelu: https://infocenters.co.il/ Numer rejestru 42041רמ
• From Warsaw and Lublin to Haifa The Letters of Hadassah and Eliezer Lipa Bloch:
  https://www.youtube.com/watch?v=x5VcOSsjuWM